Πίστη, Ιερά Οκταλογία 1ο, Δέος και Ευλάβεια

 

Πίστη

Αφετηρία της βασικής προσέγγισης στο θέμα είναι η μεγάλη διαφορά αφ ενός μεταξύ της γνώσης, από φιλοσοφική άποψη της επιστήμης και αφ ετέρου της πίστης. Η επιστήμη αφορά σύμφωνα με τον διεθνή consensus generalis professorum et doctorum (γενική ομοφωνία των καθηγητών και των δοκτόρων) πρωτίστως την γνώση , η οποία στηρίζεται σε αιτιολόγηση σύμφωνα με τα αυστηρά κριτήρια της λογικής ή της εμπειρίας ( Ιδέ Enzyklopädie Philosophie und Wissenschaftstheorie, hrsg. von J. Mittelstraß, vier Bände, εδώ τομ. 4, Stuttgart/ Weimar, 2004, S.717/718. Συγγραφείς είναι όλο το φιλοσοφικό ελίτ της Γερμανίας, της Αυστρίας και της Ελβετίας). Ετσι η επιστημονική γνώση είναι συνώνυμο της αλήθειας.

Σε σύγκριση με την γνώση η πίστη αφορά μόνον την γνώμη, σύμφωνα με τον Πλάτωνα την δοξασία, δηλαδή τελικά την πεποίθηση, η οποία δεν απαιτεί αιτιολόγηση επί τη βάσει επιστημονικών κριτηρίων ούτε μέσω της εμπειρίας. Ακριβώς αυτό ισχύει και για την σχέση μεταξύ της επιστημονικής γνώσης και της θρησκευτικής πίστης.

Αλλά αυτο δεν αποκλείει την θεολογική γνώση, η οποία όμως στηρίζεται στην πίστη ως θρησκευτική πεποίθηση καθώς και στην »αναζήτηση και εμπειρική ψηλάφηση» (Χ.Γιανναράς, Καθημερινή, 27.4.14).
Τοιουτοτρόπως μεταξύ της επιστημονικής γνώσης από το ένα μέρος και της θρησκευτικής πίστης από το άλλο μέρος συνδυασμένη συνήθως με υπερφυσικές και μεταβατικές πεποιθήσεις σημειώνεται μία σφοδρή και βασική αντίφαση, η οποία δικαιολογεί το συμπέρασμα, ότι η πίστη και η επιστημονική γνώση αποτελούν σε γενικές γραμμές και στην ουσία μία contradictio in adiecto (οξύμωρον). Γίνεται λοιπόν κατανοητό, διατί οι προσπάθειες από την αρχική περίοδο του Χριστιανισμού έως σήμερα ( Απόστολος Παύλος, Φίλων Αλεξανδρεύς , Ειρηναίος, Κλήμης Αλεξανδρεύς και Οριγένης και αργότερα F.C. Baur , K. Hase, F.H. Jacobi, J.G. Haman, J.G. Herder, P.Tillich και άλλοι ) να αποδείξουν ένα συνδυασμό της επιστημονικήε γνώσης με την δοξασία δεν έχουν στεφθεί με επιτυχία ( Ιδέ παραπάνω, τομ.1, S.783).

Εν τω μεταξύ υπάρχει μία άλλη ενδιαφέρουσα προσέγγιση στο θέμα και δη μέσω των νευρωεπιστημών. Αλλά η ραγδαία εξέλιξη των νευρωεπιστημών διαδραματίζεται με τέτοιον τρόπο και ρυθμό που είναι για τούς μη ειδικούς πολύ δύσκολο να καταλάβουν τελείως τα γραφόμενα των ειδικών. Ακόμη και η μικροβιολογία ειναι δυσκατανόητη.

Είναι λοιπόν αυτονόητο, ότι ακόμη και ένας στην έρευνα πεπειραμένος πανεπιστημιακός σε άλλους κλάδους μάλλον δεν είναι σε θέση να εκφέρει μίαν εμπεριστατωμένη γνώμη επί των νευρωεπιστημών. Αυτό
ισχύει ιδιαιτέρως για τους εκπρόσωπους των φιλοσοφικών, πολιτικών, κοινωνικών, και νομικών επιστημών. Λοιπόν chacun a sa place (ο καθείς στον κλάδο του), ειδάλλως υφίσταται ο μεγάλος κίνδυνος του τσαρλατανισμού, ένα πολύ γνωστό και διαδεδομένο φαινόμενο στην Ελλάδα. Αυτό όμως δεν αποκλείει να προσπαθήσουμε να
αξιοποιήσουμε κάπως τη γενική μεθοδολογία π.χ. σχετικά με τις νευρωεπιστήμες τη συστημική ίσως και τη διαλεκτική μέθοδο (Hegel).

Καθοριστικές είναι οι διαπιστώσεις των νευρωεπιστημών, σύμφωνα με τις οποίες ο ανθρώπινος εγκέφαλος εμπεριέχει 100 δισεκατομύρια νευρικά κύτταρα (νευρώνες) και κάθε κύτταρο μπορεί να εξελίξει έως 20 χιλιάδες δενδρίτες. Στην άκρη των δενδριτών εστιάζονται τα προσυναπτικά στοιχεία και οι συνάψεις. Μέσω των ενδογενών φυσικών ουσιών (νευρωδιαβιβαστές) μεταδίδονται τα σήματα μεταξύ των νευρωνίων (Ιδέ M. MacDonald, Your Brain , The Missing Manuel, by O Reilly Media, Inc., 2008).

Ιδιαιτέρως οι νευρωεπιστήμονες V. Ramachandrian (Univessity of California in San Diego), W. Calvin / G. Ojemann (University of Washington) και A. Newberg (University of Pennsylvania in Philadelphia) έχουν ύστερα από πολυάριθμα πειράματα αποδείξει, ότι η πίστη εστιάζεται στα νευρικά κύτταρα και έτσι είναι γενετικά προγραμματισμένη ήδη από την εμφάνιση του homo sapiens sapiens. Οι επιστήμονες έχουν διαπιστώσει, ότι σε όλες τις θρησκείες  μία ιδιαίτερη κατάσταση στη συνείδηση του ανθρώπου είναι γνωστή η οποία έγκειται σε ένα ισχυρό αίσθημα της υπέρβασης και της σύσμειξης με το “θείον”. Με αυτόν τον τρόπο εξαφανίζονται για ένα μικρό χρονικό διάστημα τα σύνορα μεταξύ της φυσικής πραγματικότητας και της υπερφυσικής κατάστασης, της υπερβατικής «πραγματικότητας» ενός συγκεκριμενου ανθρώπου.

Εως αυτές τις όντως συγκλονιστικές ανακαλύψεις η πίστη έχει θεωρηθεί φιλοσοφικά υπό την ιδιότητα ένός κοινωνικοπολιτισμικού φαινομένου γενικά ως κατασκεύασμα του ανθρωπίνου
νου. Αμέσως ο επίσκοπος Elio Sgreccia, ειδικός του Βατικανού για βιοεθικά ζητήματα άσκησε έντονη αντιπαράθεση επισημαίνωντας, ότι ο εστιασμός της πίστης στον Θεό αποκλειστικά στον ανθρώπινο εγκέφαλο αποτελεί μία «εσφαλμένη υλιστική θεώρηση της ανθρώπινης ύπαρξης» (Ιδέ την ανάλογη επιστημονική πληροφορία εκ μέρους του U. Kraft, in: Zeitschrift Gehirn und Geist ,Dossier : ND 1/2006, Goethe Institut).

Είναι εντυπωσιακό, ότι στην Columbia University υπάρχει ένα «Κέντρο για τη μελέτη της επιστήμης και της θρησκείας», το οποίο εκδίδει το περίφημο Journal of o Consciousness Studies . Πέραν τούτου ο ήδη προαναφερθείς καθηγητής Andrew Newberg από την Pennsylvania Universtity διατυπώνει την εξής άποψη: α ) Η δικτύωση του εγκεφάλου έχει δημιουργήσει τον θεό. β) To „θρησκευτικό κύκλωμα νευρωνίων προκαλεί στον ανθρώπινο εγκέφαλο κατά την διάρκεια θρησκευτικών τελετών ακόμη και σε άθεους θρησκευτικές δραστηριότητες”.

Πιό συγκεκριμένοι είναι οι επιστήμονες Richard Dawkins, Daniel Dennett und Christopher Hitchens, οι οποίοι έχουν μέσω πολυαρίθμων πειραμάτων διαπιστώσει τα ακόλουθα συγκλονιστικά: Τα πάντα, μεταξύ άλλων η νόηση και η πίστη πηγάζουν από την κίνηση των ατόμων της ΥΛΗΣ και από τα γονίδια. Αλλά η συμπεριφορά τους καθορίζεται από τις ΧΕΙΜΙΚΕΣ ουσίες του εγκεφάλου. Εκεί οι νευρώνες δημιουργούν σταδιακά υπό το νόημα της εξέλιξης την συνείδηση. Σημαντικό ρόλο παίζουν οι «ΠΡΟΥΠΑΡΧΟΥΣΕΣ εγκεφαλικές προδιαγραφές της εξέλιξης» . Και αυτοί επισημαίνουν, ότι στον ανθρώπινο εγκέφαλο παράγεται η πίστη.

Εδώ πρόκειται για ερευνητές στο πεδίο των νευρωεπιστημών. Εχουν μεταξύ άλλων διαπιστώσει, πως αρκεί μία ηλεκτρομαγνητική διέγερση από ένα ειδικό κράνος σε ορισμένα σημεία του εγκεφάλου για να έχουν οι εθελοντές των πειραμάτων μυστικιστικές και πνευματικές εμπειρίες, όπως είναι η “συνομιλία” καθώς και η “συνένωση” με τον θείον. Σχεδόν τα ίδια έχουν διαπιστώσει και οι Γερμανοί νευρωεπιστήμονες Wolf Singer (όλα στο μυαλό στηρίζονται στα νευρώνια) και Michael Blume (Θρησκειολόγος, εκπρόσωπος της νέας επιστήμης ΝΕΥΡΩΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑ, Universtät Heidelberg ) : Η πίστη έχει βιολογικές ρίζες. Αυτό το διατυπώνει ένας θεολόγος φυσικά της νέας γενεάς ! Εν τω μεταξύ έχει στις ΗΠΑ ήδη εισαχθεί η νέα επιστήμη ΝΕΥΡΟΦΙΛΟΣΟΦΙΑ.
Ετσι διαπιστώνουμε παρεμπιπτόντως, πόσο καθυστερημένοι είναι οι ορθόδοξοι Θεολόγοι. Εχουν εσαεί κολλήσει στα κείμενα των “Αγίων Πατέρων” ως “aeternae veritates”(“αιώνιες αλήθειες”). Αυτό θυμίζει κάπως τους Θεολόγους του Ισλάμ, αυτονόητον εστί, γιατί ειδικά μεταξύ του χριστιανικου ορθόδοξου δόγματος και του Ισλάμ υπάρχει κάτι το κοινό : Και τα δύο είναι επινοήσεις της αιώνιας Ανατολής και πηγάζουν από την εβραϊκή θρησκεία.

Επί τη βάσει της πίστης ως καθοριστικό συστατικό στοιχείο της υπόστασής του κάθε άνθρωπος κατέχε το αποκλειστικό δικαίωμα της επιλογής της συγκεκριμένης πίστης : παγανιστής, ειδωλολάτρης , πολυθεϊστής, μονοθεϊστής, πανθεϊστής ή και κάτι άλλο. Σημειώνεται και μία διεστραμμένη έκφανση της πίστης στις «αντικαταστατικές θρησκείες» ( Ersatzreligionen ) όπως π.χ. στον ιταλικό φασισμό, στον
γερμανικό εθνικοσοσιαλισμό και στον σοβιετικό σταλινισμό ( ίσως και στον ελληνικό νεοσταλινισμό ) καθώς και στους αντίστοιχους «μεσσίες» Μουσολίνι, Χίτλερ και Στάλιν.

Επειδή λοιπόν η πίστη γενικά είναι κάτι το ανθρώπινο, οι επίμονες προσπάθειες αντιθεϊστών συνήθως δικτατόρων, όπως του μεγάλου εγκληματία και ημιπολιτισμένου Στάλιν η του φανατικού και διεστραμμένου Πολ Ποτ στην Καμπότση να εκριζώσουν από τις ψυχές των ανθρώπων την πίστη, δεν έχουν επιτυχίες.

Καθημερινή (27.4.14, 9.7.17, 22.3.20)

————————————————————————–

Πίστη και Θρησκεία, Αντιπαράθεση με Κ. Θεοδωρόπουλο

«Πάντων μέτρον άριστον» ( Φωκυλίδης ), Περί της θρησκείας

Μία άποψη χωρίς λογικά επιχειρήματα είναι στην κυριολεξία άστοχη και όταν επαναλαμβάνεται σχεδόν με πείσμα, μπορεί να εξελιχθεί βαθμιαία σε ένα λίαν ενοχλητικό, ίσως και σε εξοργιστικό φαινόμενο.
Εχω προ τριών εβδομάδων προαναγγείλει μία μελέτη περί του μεσολαβητικού ρόλου του Βυζαντίου μεταξύ του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και της Δύσης παρεμπιπτόντως και ως αντιπαράθεση με την παραπάνω γνώμη του συσχολιαστή Α. Κωνσταντινίδη. Προ δύο εβδομάδων έχει αυτή δημοσιευθεί ως σχόλιο κάτω από το προηγούμενο άρθρο του κ. Γιανναρά «Μνήμες για χρήση προεκλογική».
Και όμως αυτός συνεχίζει ακάθεκτος τις επιθέσεις του κατά της θρησκείας. Λοιπόν απαντώ για δεύτερη φορά κάπως διαφορετικά μεν, αλλά όπως πάντα πολιτισμένα-υπάρχει λόγος να το επισημάνω αυτό ύστερα από τις παράξενες αντιπαραθέσεις με κάποιον αυτοκληθέντα εθναμύντορα , φθηνό πατριδοκάπηλο και αδαή θρησκοκάπηλο. Διερωτώμαι, γιατί δεν απαντά αυτός στον κ. Α. Κωσταντινίδη ( Κ.), με σκοπό να υπερασπισθεί την Ορθόδοξη Εκκλησία-, νηφάλια και κάπως συστηματικά.

1. Ο Κ. συκοφαντεί την «χριστιανική θρησκεία σαν κακοδαιμονία» που σημαίνει σαν πηγή όλων των εγγενών διαχρονικών παθογενειών. Το ισχυρίζεται αυτό χωρίς έως τώρα να αποδείξει απολύτως τίποτε. Κάτι τέτοιο δεν ανταποκρίνεται όμως στον ακαδημαϊκό του τίτλο, τον οποίο έχω αποκτήσει ακριβώς προ 50 (πενήντα) ετών. Φυσικά δεν είναι ο μόνος μου τίτλος.
Από αυτήν την ακατανόητη άποψη απορρέουν μερικά συμπεράσματα. Αναφέρω μόνον δύο :

α) Ριζικός διαχωρισμός κράτους και Εκκλησίας. Θα επιτύχουμε κατόπιν εν μία νυκτί την επίλυση όλων των υπαρχόντων προβλημάτων ;

β) Λογικά θα έπρεπε να ισχύει η αντίληψή του για όλες τις εκφάνσεις της χριστιανικής θρησκείας καθώς και για τις άλλες παγκόσμιες θρησκείες. Αποτελούν οι προτεστάντες με την αναγνώριση του ατόμου , του πολίτη ,της κριτικής σκέψης, με την εξέλιξη των υψηλών τεχνολογιών και τους πολυάριθμους νομπελίστες ένα ποίμνιο χωρίς αυτοπεποίθηση και συνείδηση ; Ασφαλώς όχι.
Είναι ανεξαιρέτως όλοι οι καθολικοί ανά τον κόσμο , π.χ. στην Ιταλία, στην Ισπανία, στην Πορτογαλλία, στην Γαλλία ,στην Πολωνία, στην Ιρλανδία και στις ΗΠΑ με την εμπέδωση της αντίληψης περί του ατόμου ( Θωμάς Ακινάτης ) και με τους επίσης πολυάριθμους νομπελίστες ένα ποίμνιο ; Αυτό δεν ισχύει σήμερα ούτε στις λατινικές χώρες , αλλά σημειώνονται σχεδόν αυτονοήτως και θρησκόληπτοι κλπ.
Στον Ιουδαϊσμό και στον Βουδδισμό δεν μπορούμε να διαπιστώσουμε το φαινόμενο του θρησκευτικού ποιμνίου. Στον Ινδουισμό ή  και στον Μωμεθανισμό προέχει όντως το ποίμνιο. Δηλαδή πρέπει να εφαρμόσουμε τον κανόνα της διαφοροποίησης.

2. Εχουμε την δικαιολογημένη εντύπωση , ότι ο Κ. δεν έχει ουδόλως ασχοληθεί με το λίαν ενδιαφέρον και ταυτόχρονα σημαντικότατο θέμα της πίστης και θρησκείας.
Αλλο πίστη και άλλο επιστήμη. Κάπως έτσι το έχει διατυπώσει ο ρωμαιοκαθολικός Πάπας προ μερικών ετών ύστερα από σφοδρότατες αντιπαραθέσεις με τους μεγαλύτερους αθεϊστές του παρόντος, άγγλους πανεπιστημιακούς. Με αυτόν τον τρόπο έχουν τερματισθεί οι διενέξεις μεταξύ τους.
Ο κύριος λόγος για την τερμάτωση των σφοδρών αντιπαραθέσεων ήταν η συγκλονιστική διαπίστωση αμερικανών νεβρωνοεπιστημόνων, ότι η πίστη αποτελεί συστατικό στοιχείο του ανθρώπου, εστιάζεται μέσα στα νευρώνια του εγκεφάλου του χωρίς φυσικά να προσπαθήσουν να κάνουν ιδεολογικές ή θεολογικές ερμηνείες, όπως ο Πάπας, ο οποίος θεώρησε αυτό το επιστημονικό επίτευγμα ως επιβεβαίωση του Ρωμαιοκαθολικισμού. Οι επιστήμονες δεν το θεώρησαν αναγκαίο να ασχοληθούν με το θέμα, εάν υπάρχει θεός και ποιά θρησκεία είναι η πιό σωστή.
Ουσία του επιστημονικού επιτεύγματος : Ο καθένας μπορεί να πιστεύει σε ό,τι θέλει, π.χ. στη φύση (παγανιστής), σε είδωλα, σε ανθρώπους, σε ιδεολογίες, σε αγίους, στον χριστιανισμό, στο Ισλάμ κλπ. ή να είναι πανθεϊστής. Ο καθένας έχει το «ανθρώπινο δικαίωμα της ελευθερίας της θρησκείας και της πίστης» (διενείς συμβάσεις περί των ανθρωπίνων δικαιωμάτων).

Στην ιστορία του πολιτισμού και της κουλτούρας ήταν κατ αρχάς ο σαμάνος ιερέας, μάγος, ιατρός και «επιστήμονας» . Στους πρώτους ανώτερους πολιτισμούς (Μέση Ανατολή ) ήταν ο ιερέας ταυτόχρονα ιατρός και επιστήμονας. Στο Βυζάντιο και στην μεταρωμαϊκή Ευρώπη ήταν κατ αρχάς οι θεολόγοι ταυτόχρονα και φιλόσοφοι. Στην Ευρώπη έχουν εμπεδωθεί στο Μεσαίωνα τα πρώτα σχολεία στα μοναστήρια. Επίσηs εκεί έχουν δημιουργηθεί οι πρώτες ανώτερες σχολές, οι οποίες έχουν εξελιχθεί τον 12οαι. σε πανεπιστήμιο ( Universitas Litterarum ).

Είναι ζήτημα πολιτισμού και παιδείας, ότι αυτοί που έχουν άλλη πίστη ή είναι αθεϊστές η πολυθεϊστές ή πανθεϊστές να σέβονται την θρησκευτική επιλογή των συνανθρώπων τους.
Όταν όμως κανείς εκουσίως προσβάλλει τα θρησκευτικά συναισθήματα των συνανθρώπων του, έχει πολιτισμικά, ψυχολογικά και άλλα προβλήματα.
Οι κανόνες της πολιτισμένης συμπεριφοράς ισχύουν όμως και για τους πιστούς. Είναι π.χ. ακατανόητο, αυτοί να λοιδωρούν και να υβρίζουν σοβαρούς επιστήμονες, οι οποίοι διαπιστώνουν κάτι το μη ευχάριστο για την θρησκεία.
Επίσης αποτελεί μεγάλη υπερβολή ο τρόπος με τον οποίο αντιδρούν χιλιάδες μωαμεθανοί στην δυσφήμιση του Μωάμεθ. Στην διάρκεια των τελείως ανορθολογικών και φανατικών διαδηλώσεων στις ισλαμικές χώρες έχασαν χιλιάδες άνθρωποι την ζωή τους. Αλλά δεν είναι η πρώτη φορά που η θρησκεία γίνεται εργαλείο πολιτικών.

3. Ο Κ. αναφέρει επανειλλημμένως τις «Εβραιο-Βυζαντινές γραφές», οι οποίες ισχύουν ακόμη και δήθεν αυτές είναι η κυρία αιτία για τα πολυάριθμα προβλήματα των Ελλήνων ή παρεμποδίζουν την πρόοδο στην Ελλάδα.

Η προσέγγιση του Κ. στις πηγές της χριστιανικής θρησκείας είναι μη ιστορική που εδώ σημαίνει ότι δεν ειναι δυνατόν ύστερα από δύο χιλιάδες χρόνια να απορρίπτει κανείς σφοδρά και σχεδόν τυφλά και να συκοφαντεί ένα κοσμοϊστορικό γεγονός, το οποίο έχει δημιουργήσει ολόκληρον πολιτισμό και μία νέα κουλτούρα. Ας υπενθυμίσουμε, ότι έχουν δημιουργηθεί συγκλονιστικά έργα της φιλοσοφίας , της θεολογίας, της λογοτεχνίας, της μουσικής , της ζωγραφικής κτλ. επί τη βάσει της χριστιανικής θρησκείας και συγκεκριμένα με θέματα από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη. Πέραν τούτου ήταν ήδη προ 2200ετών γνωστό ότι το φώς προέρχεται από την Ανατολή ( „ex oriente lux“ ).

Η Αγία Γραφή είναι παγκοσμίως γνωστή ως Βιβλίο των βιβλίων, γιατί εκτός από την πίστη εμπεριέχει μέγιστο πολιτισμό, έναν τεράστιο πλούτο γνώσεων και ηθικές αρχές. Σε ένα βιβλίο είναι συγκεντρωμένες οι πολύτιμες γνώσεις των υψηλών πολιτισμών της Μέσης Ανατολής.
Υστερα από την υπεράσπιση της υφηγεσίας μου το 1975 άρχισα να ασχολούμαι συστηματικά και συγκριτικά με την Αγία Γραφή , αλλά και με τα άγια βιβλία όλων των μεγάλων θρησκειών. Αποτέλεσμα : Η Αγία Γραφή είναι ασύγκριτη. Και όμως πρέπει να κάνουμε διαχωρισμό μεταξύ των αρχών της θρησκείας και της εργαλειοποίησής της από τους εκάστοτε πολιτικούς. Ακόμη και ο διαχωρισμός μεταξύ της θρησκείας και του εκκλησιαστικού οργανισμού είναι σκόπιμος και απαραίτητος.

4. Στην ελληνική παιδεία έχει λάβει ήδη στα μέσα του 19ουαι. χώραν ένας εξιδανικισμός του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, κάτι που διαρκεί έως σήμερα ακόμη και στην εδώ σελίδα, σαν να ήταν οι αρχαίοι ημών όχι μόνον μεγάλα πνεύματα (αναμφισβήτητο) , αλλά και άγιες μορφές.

Συνήθως δεν λαμβάνουμε υπ όψη και τις αρνητικές πλευρές, όπως τις αιώνιες φιλονικίες, τους όχι και τόσο πολιτισμένους εμφυλίους πολέμους , την υποδεέστερη θέση της γυναίκας στην κοινωνία και πρωτίστως την δουλεία.
Ακριβώς η πλατειά διαδεδομένη δουλεία έδωσε την ονομασία σε ένα κοινωνικό σύστημα και δη στο δουλοκτητικό. Στους περισσότερους Νεοέλληνες δεν είναι γνωστό , ότι ενώ οι ανατολικοί λαοί ήξεραν ήδη την δουλεία μεν , αλλά αυτή ήταν πρωτίστως οικιακή, ήταν αυτή στην Ελλάδα μαζική. Ας υπενθυμίσουμε, ότι σύμφωνα με την άποψη του μεγαλύτερου φιλόσοφου της ανθρωπότητας, του Αριστοτέλη,  ο δούλος ήταν μόνον ένα πράγμα, ένα εργαλείο. Επίσης ξεχνούμε, ότι οι δούλοι ήταν συνέλληνες αιχμάλωτοι πολέμου ! Επομένως θα ήταν προτιμότερο , να αξιολογούμε τους αρχαίους ημών πιό ρεαλιστικά.

Ιδε εδώ στο Μπλογκ τα άρθρα και τις μελέτες :
«Το Βυζάντιο μεταξύ του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και της Δύσης», «Φιλοσοφία και Μεταφυσική, Διάλογος με Χρήστο Γιανναρά», «Επιστήμη vs Μυστικισμού, Διάλογος με Χρήστο Γιανναρά», «Ισλαμική Τετραλογία». «Κονφουκιανική Πενταλογία», «Αγάπη προς Αλλήλους, Ελληνες Στωικοί, Χριστιανισμός, Κινέζοι Φιλόσοφοι», «Ορθόδοξη Εκκλησία και Διαφωτισμός», «Γενική και εγκυκλοπαιδική Μόρφωση, Παιδεία, Παγκοσμιοποίηση».

——————————————————————–

Αίσθηση Δέους και Ευλάβειας

Αισθάνομαι δέος και ευλάβεια, όταν ακούω την h mοll Messe και την Matthäus Passion του Sebastian Bach ιδιαιτέρως στην περίφημη Thomas Kirche στη Λειψία, την 9. Συμφωνία, το Konzert für Violine D-dur op. 61 ( Yehudi Menuhin) και τον Egmont του Beethoven, το Lobgesang του Γερμανοεβραίου Felix Mendelssohn -Bartholdy ή το Ορατόριο Juditha triumphans του Vivaldi ή το Canto General του Pablo Neruda , μελοποιημένο από τον Μίκη Θεοδωράκη κτλ.

Οταν βλέπω την ανθισμένη φύση την Ανοιξη αισθάνομαι επίσης ευλάβεια, θαυμασμό και απέραντι ευγνωμοσύνη έναντι της Φύσης, της αιώνιας και απλόχερης θεότητας.

Καθημερινή (27.4.16)

 Ιστορία, Μύθoι, Επη, Πίστη, Μεταμορφώσεις

Ιστορία, Μύθoι, Επη, Πίστη, Μεταμορφώσεις

1.Τι σημαίνει  η έννοια  Ιστορία ;
Σύμφωνα με την αντίληψη περί την Ιστορία που έχει επικρατήσει ήδη τον 19ο αι. στην προηγμένη Ευρώπη, η Ιστορία είναι μία αναγνωρισμένη επιστήμη, με την οποία ασχολούνται ειδικοί επιστήμονες στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση καθώς και στην έρευνα.
Η Ιστορία ασχολείται με τη γένεση και εξέλιξη συγκεκριμένων πολυποίκιλων γεγονότων και φαινομένων. Το πρόβλημα έγκειται κυρίως στην ερμηνεία των γεγονότων, κάτι που εξαρτάται από τη μεθοδική και μεθοδολογική προσέγγιση και τοποθέτηση του εκάστοτε ειδικού, εάν π.χ. εφαρμόζεται η ιδεαλιστική ή η υλιστική ή κάποια άλλη μέθοδος.
Η πρώτη ασχολείται κυρίως με τα γεγονότα σε συνδυασμό με τις ιδέες, ενώ η δεύτερη έχει ως κύριο αντικείμενο πρωτίστως τους ταξικούς αγώνες και τις παραγωγικές δυνάμεις. Μάλλον ένας συνδυασμός και των δύο κυρίων μεθοδολογιών οδηγεί σε πιό σωστά αποτελέσματα.
Σημειώνεται ακόμη ένα πρόβλημα, εάν π.χ. ο ιστορικός είναι διατεθειμένος να αντικατοπτρίσει την αντικειμενική  πραγματικότητα ή να την παρερμηνεύσει έως και να  τη διαστρεβλώσει  για εθνικιστικούς λόγους. Κάτι τέτοιο συμβαίνει συνήθως στα σχολικά βιβλία μερικών χωρών, όπου στα πλαίσια της πατριωτική αγωγής εκουσίως η αλήθεια διαστρεβλώνεται ή αυτό συμβαίνει μέσω της   αποσιώπησης σημαντικών  γεγονότων.
Ανεξάρτητα από τον συγκεκριμένο σκοπό των ιστορικών βιβλίων, το ήθος του επιστήμονα απαιτεί  από έναν ιστορικό να δημοσιεύσει πάντα και παντού την αντικειμενική αλήθεια και όχι τη δική του υποκειμενική „αλήθεια“, η οποία είναι φυσικά μόνον μία υποκειμενική ερμηνεία η και παρερμηνεία. Σε περίπτωση που πρόκειται για ιδιαιτέρως σημαντικά διεθνή γεγονότα, εφαρμόζεται ο κανόνας της διασταύρωσης των γνωμών των ιστορικών και κατόπιν εφαρμόζεται η μεθοδική αρχή consensus generalis professorum et doctorum  (γενική ομοφωνία των καθηγητών και των δοκτόρων) που αντικατοπτρίζεται στα πανεπιστημιακά εγχειρίδια και λεξικά.  Κάθε επιστήμονας είναι πέραν τούτου επαγγελματικά υποχρεωμένος να αναφέρει στα βιβλία του και άλλες απόψεις περί ενός συγκεκριμένου γεγονότος και όχι μόνον τη δική του γνώμη. Η ιστορική επιστήμη στην πλειοψηφία της απορρίπτει εσφαλμένα το μύθο, γιατί δεν είναι διατεθειμένη να λάβει υπ όψη τον ιδιαίτερο ρόλο του υποσυνειδήτου του ανθρώπου.Το ίδιο ισχύει και για την ιδεολογική κριτική του μύθου που στηρίζεται αποκλειστικά στο Λόγο.
2. Μύθοι
Κατ αρχάς η έννοια Μύθος αφορούσε στην πολυθεϊστική αρχαιότητα ιστορίες περί των θεών καθώς και την παράδοση περί της ύπαρξης και της δράσης θεϊκών δυνάμεων (τοτεμισμός, μονοθεϊσμός)  Οι Μύθοι δεν έχουν ατομικό χαρακτήρα, αλλά σημειώνονται σε κοινωνίες, επάνω στις οποίες επιδρούν. Οι Μύθοι χρησιμοποιούνται για να δοθεί στην ανθρώπινη ζωή νόημα.
Ας υπενθυμίσουμε, ότι οι απαράμιλλοι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι ανήκουν μαζί με τη φιλοσοφία και γενικά με τον πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων στις κύριες βάσεις του Κύκλου πολιτισμού της Δύσης και ιδιαιτέρως της λογοτεχνίας και σχεδόν όλων των καλών τεχνών. Πέραν τούτου  ο ηθικοπλαστικός ρόλος αυτών των μύθων είναι ήδη από την αρχαιότητα έως σήμερα τεράστιος. Η Ιλιάς ήταν ήδη στην Αρχαία Ελλάδα η βάση της σωστής αγωγής των μαθητών. Στις Ινδίες  ακόμη και σήμερα η διαπαιδαγώγηση των παιδιών στα σχολεία στηρίζεται επάνω στα έπη Ramayana (στην ουσία ιδεολογικό εργαλείο για την εμπέδωση του απάνθρωπου  συστήματος των κοινωνικών καστών) και κυρίως Mahabharata (πολύ ουμανιστικός μύθος). Το ίδιο σημειώνεται και με το περσικό έπος Shahname και με το γεωργιανό έπος Ο Γίγας με τη δορά (τομάρι) του τίγρη“ από τον Shota Rustaveli.
Στην ιστορία της ανθρωπότητας οι μύθοι έχουν δυστυχώς από τις άρχουσες τάξεις μετατραπεί εν μέρει σε ιδεολογικό και πολιτικό εργαλείο με το σκοπό να νομιμοποιηθεί σε βάρος των λαϊκών μαζών η εξουσία π.χ. του Φαραώ ή του ανατολίτικου Δεσπότη.
Τα πιό σπουδαία είδη μύθων είναι τα εξής:
α) Μύθοι που ασχολούνται με τη δημιουργία του σύμπαντος (θεογονίες, κοσμογονίες, ανθρωπογονίες).
β) Μύθοι που έχουν ως αντικείμενο το τέλος του κόσμου (εσχατολογίες).
γ) Σωτηριολογίες (Μεσσιανισμοί).
γ) Μύθοι που ασχολούνται με την πορεία του κόσμου (περίοδοι, μεταμορφώσεις).
δ) Σημειώνονται πέραν τούτων και εθνικοί μύθοι,
οι οποίοι αφορούν τη γένεση ενός έθνους ή κάποια μεγάλα εθνικά κατορθώματα. Και όμως, οι μύθοι μπορούν να διαμορφώσουν σημαντικά θετικά ή και αρνητικά την εθνική ταυτότητα. Κάτωθι αναφέρονται μερκοί ιδιαίτεροι εθνικοί μύθοι:
(1) Ο μεγαλύτερος εθνικός ελληνικός μύθος έγκειται στην πεποίθηση, ότι όλοι οι Νεοέλληνες είναι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Στους νεοελληνικούς γενικούς μύθους ανήκουν περαν τούτου  η “μοναδικότητα” ή “ιδιαιτερότητα” των Ελλήνων καθώς και η μάλλον ρατσιστική άποψη περί της “ανωτερότητας” των Ελλήνων καθώς και το “ελληνικό δαιμόνιο”. Στην ουσία πρόκειται για εθνικό αυτοβαυκαλισμό, γιατί αυτοί οι μύθοι αντιτίθενται στην πραγματικότητα.Υπάρχει λόγος να αξιολογήσουμε γενικά τους Νεοέλληνες ως μυθοεθιστές.
(2) Οι Γάλλοι κάνουν κάτι το παρόμοιο θεωρώντας τον εαυτό τους αποκλειστικά ως καθαρούς απογόνους των αρχαίων Κελτών (Galli) παραγκωνίζοντας το σημαντικότατο αρχαίο γερμανικό φύλο των Φράγκων,  από το οποίο προέρχεται το εθνωνύμιο  France.
(3) Οι “τουρανικοί λαοί” (τουρκογενείς) ισχυρίζονται ότι κατάγονται από ένα “Γκρίζο λύκο”.
(4) Οι Ρουμάνοι ισχυρίζονται, ότι κατάγονται από τους Ρωμαίους, αλλά ξεχνούν του Δάκες (Θράκες). Στην πραγματικότητα η πλειονότητα των Δακών  έχει αναμειχθεί  με τη μειονότητα των Ρωμαίων, αλλά η γλώσσα είναι νεολατινική. Ετσι τα εθνονύμια Valahi  Moldavi έχουν μετατραπεί   σε Romani.(Ρωμαίοι).
(5) Οι Βούλγαροι επισημαίνουν εντόνως τη σλαβική καταγωγή, εν τω μεταξύ λίγο και τη θρακική, αλλά λησμονούν τους ασιατικούς Ούνους (Ασπαρούχ, Ισπαριχ).
(6) Οι Βόρειοι Μακεδόνες αποτελούν πρωτίστως ένα κράμα Ιλλυρίων, Θρακών, Σλάβων, Βουλγάρων του Μεσαίωνα και Αλβανών, αλλά  επειδή δεν έχουν σημαντική ιστορία, έχουν μεταλλάξει τον εαυτό τους σε απογόνους των αρχαίων Μακεδόνων.
ε) Οι πολιτικοί μύθοι
είναι μία ιδιαίτερη έκφανση των μύθων γενικά.Είναι πρωτίστως συνυφασμένοι με την δημοκρατία. Αφετηρία των πολιτικών μύθων κοσμοϊστορικής σημασίας είναι η τριάδα της  Αστικής Γαλλικής Επανάστασης του 1789 Liberte, Egalite, Fraternite (Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη). Πολλές ευρωπαϊκές χώρες, μεταξύ αυτών και η Ελλάδα έχουν παραλάβει το σχήμα των σημαντικών πολιτικών επιτεύξεων, όπως το αστικό κράτος, αλλά όχι την ουσία του, γιατί έλλειπαν τελείως οι ιστορικές, οικονομικές και κοινωνικές προϋποθέσεις για την εμπέδωση ενός σύγχρονου δημοκρατικού κράτους. Το ίδιο ισχύει και για τα άλλα βαλκανικά καθώς και για τα λατινοαμερικανικά κράτη. Σε αυτά τα κράτη οι δημοκρατικοί θεσμοί  ακόμη υποανάπτυκτοι, ενώ παράλληλα έχει δημιουργηθεί ο μύθος για ένα προηγμένο δημοκρατικό σύστημα.
Ειδικά στην Ελλαδα σημειώνεται και ο αριστερός μύθos, ο οποίος έχει βαθιές ρίζες ήδη από τη δεκαετία του  30 του περασμένου αιώνα. Αναφέρουμε μόνο μερικούς  αριστερούς μύθους: (1) Οι αριστεροί ήταν και δήθεν είναι στην ηθική σε σύγκριση με τους δεξιούς ανώτεροι. (2) Οι αριστεροί κατέχουν μίαν ανώτερη μόρφωση, γιατί διαθέτουν γνώσεις περί του μαρξισμού – λενινισμού.(3)  Πρωτίστως οι αριστεροί αγωνίζονται για την κοινωνική δικαιοσύνη.  (4) Μόνον οι αριστεροί είναι σε θέση να λύσουν όλα τα πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα.
3. Επος
Από επιστημονική άποψη το Έπος  είναι ένα σχετικά μεγάλο ποίημα περί ηρώων. Πολλές φορές έχει ως αντικείμενο θέματα από τη μυθολογία και την αρχαιότατη ιστορία. Το Επος δε θεωρείται γενικά ως αξιόπιστη ιστορική πηγή. Στη  βιβλιοθήκη μου εστιάζονται πολλά Επη από διαφορετικές εποχές, πολιτισμούς και χώρες, μεταξύ αυτών το αρχαιότερο Επος της ανθρωπότητας το Gilgamesh (προ περίπου 4.500 ετών), φυσικά η Ιλιάς και η Οδύσσεια, η Aeneis (Vergilius), τα ινδικά Ε. Μahabbarata και Ramayana, το γερμανικό Nibelungen, το περσικό Schahname, το φινλανδικό Kalevala,το γεωργιανό Ο ήρωας με το δέρας τίγρη, το ιρλανδικό Η ληστεία των βοδιών και το ρωσικό Ρατζιβιλόφσκαγια Λετόπις (Το Χρονικό του Ρατσιβίλ).
Σε όλα τα Επη πρόκειται για ποιήματα (προϊόντα της ποιητικής φαντασίας) συνδεδεμένα με μία πρωτίστως παράξενη ερμηνεία γνωστών ιστορικών γεγονότων. Π. χ. η αιτία για τον Τρωϊκό πόλεμο ήταν συγκρουόμενα συμφέροντα των Αχαιών με την Τροία (Ιλιον, χιττίτικα Βιλούσα) και όχι η απαγωγή της ωραίας Ελένης. Η ανακάλυψη του Schliemann αφορούσε στην πραγματικότητα μίαν εποχή 1000 έτη προ του Τρωϊκού πολέμου κλπ. Και όμως, χωρίς τον Ομηρο ο Schliemann δε θα εύρισκε  ούτε την Τροία ούτε τις Μυκήνες. Έτσι έχει αποδειχθεί περίτρανα, ότι οι τότε αρχαιολόγοι δε διέθεταν δημιουργική φαντασία. Ο ιστορικός περιηγητής Παυσανίας (2ος μ.Χ., καμία σχέση με τον Σπαρτιάτη βασιλέα Παυσανία), καταγόμενος από τη Μικρά Ασία, στηρίζεται στην „Περιήγησή“ του σε αυτά που ο ίδιος διεπίστωσε (διαφορά με τον Ηρόδοτο ) αλλά και σε πολύ παλαιότερες πηγές. Το βιβλίο του είναι για την κατανόηση της αρχαίας ιστορίας του πολιτισμού σπουδαιότατο μεν, αλλά περιέχει και πολλά λάθη.
Κάτωθι αναφέρονται μερικά συγκεκριμένα μερικά παραδείγματα από την ελληνική μυθολογία:
α)Ιλιάς του Ομήρου, Ιστορία ή ποίημα; Διεθνώς υφίσταται γενική ομοφωνία μεταξύ των ειδικών αρχαιολόγων (consensus generalis  professorum  et doctorum), ότι η Ιλιάς και το ινδικό Mahabharata είναι επικά ποιήματα με κάποιον ιστορικό πυρήνα (κάποια γεγονότα στην Εποχή του Χαλκού).
Στη βασιλική βιβλιοθήκη στην πρωτεύουσα των Χιττιτών Hattusha (Αργυρούπολις) έχει βρεθεί σχεδόν όλο το κρατικό αρχείο σε σφηνοειδή γραφή. Σε ένα ντοκουμέντο αναφέρεται μία επιστολή του βασιλιά των Χιττιτών στον αρχηγό των Αχαγιάβα (Αχαιών) να εγκαταλείψουν αμέσως την πόλη Βιλούσα (στα χιτιτικά, Ιλιον στα ελληνικά, ειδάλλως θα τους τιμωρήσει αυστηρά. Τους αποκαλεί ληστές !Τα χιττίτικα θεωρούνται ως η πιό αρχαία ινδοευρωπαϊκή γλώσσα. Το δικό τους έπος είναι περίπου 600 έτη πιό αρχαίο από την Ιλιάδα και ονομάζεται Ullikummi.
Οι ιστορικοί πρεσβεύουν την άποψη, ότι οι Ελληνες εισήγαγαν σιτηρά από την Ουκρανία (“Μαύρη γή”: “Εύπορη γη”, αλλά αναγκαζόταν να πληρώνουν στην πόλη Ιλιον που φύλαγε τα στενά των Δαρδανελίων και έτσι απέκτησε μεγάλο  πλούτο. Οταν όμως το Ιλιον επανειλημμένως έχει αυξήσει τα διόδια,οι Αχαιοί  αποφάσισαν να επιφέρουν μία τελική πολεμική επίλυση του προβλήματος.
β) Η Οδύσσεια αναφέρει το πολυετές και περιπετειώδες ταξείδι του Οδυσσέα. Στην πραγματικότητα όμως επρόκειτο για πολυάριθμα ταξείδια και για ανάλογες περιπέτειες εκατοντάδων Ελλήνων στην εποχή του Χαλκού που έγιναν η βάση του λογοτεχνήματος του Επους.
γ) Η θεά της ομορφιάς και του πολέμου έφθασε ως Ishtar από τη Βαβυλωνία στη Φοινίκη ως Ashterut και κατόπιν  οι Φοίνικες τη μετέφεραν στην Κύπρο, όπου έχει μετονομασθεί σε Αφρο-δίτη ( η αναδυόμενη από τον αφρό). Ετσι βγαίνει νόημα από την ονομασία.
4. Πίστη, Μύθοι, Μεταμορφώσεις
α). Άλλο η πίστη και άλλο η γνώση. Η πίστη είναι έμφυτη σε κάθε ανθρώπινο όν, γιατί, όπως προ μερικών ετών έχει επιστημονικά αποδειχθεί από κορυφαίους νευροβιολόγους υφίσταται στο μυαλό του μεταξύ των 100 δισ. Νευρώνων μία ομάδα, η οποία είναι υπεύθυνη γενικά για τη πίστη χωρίς όμως θρησκευτική συγκεκριμενοποίηση. Ο άνθρωπος μπορεί να είναι παγανιστής. πολυθεϊστής (Ινδίες), πανθεϊστής, μονοθεϊστής κοκ. Η πίστη είναι δική του υπόθεση και ταυτόχρονα ανθρώπινο δικαίωμα. Με άλλα λόγια έχει αποδειχθεί, ότι η πίστη ανήκει στο DNA του ανθρώπου. Επομένως είναι αδύνατον να απαγορευθεί. Επίσης ενεργούν άδικα, απολίτιστα και αντιεπιστημονικά, όποιοι λοιδωρούν τους πιστούς.
β). Η πίστη έχει κατ αρχάς εκφρασθεί στα μύθη όλων των λαών, δηλαδή η θρησκεία πέρασε από τη μυθολογία. Έτσι  ο ουδέτερος και αντικειμενικός παρατηρητής μπορεί να εννοήσει τις τρείς μονοθεϊστικές θρησκείες  (Ιουδαϊσμός, Χριστιανισμός, Μωαμεθανισμός) καλύτερα, εάν ασχοληθεί συστηματικά με την προϋπάρχουσα μυθολογία των λαών της Ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής.
γ). Οι άνθρωποι παρακολουθούσαν επί χιλιάδες ετών την αιώνια. Έβλεπαν τις μεταμορφώσεις της φύσης, ιδιαιτέρως των φυτών, των δένδρων, των φρούτων και των δημητριακών ύστερα από την εφεύρεση της γεωργίας. Παρακολουθούσαν επίσης και τη σελήνη και αργότερα τον ήλιο. Διαπίστωναν, ότι κάπου στο τέλος του Δεκεμβρίου ο ήλιος αλλάζει τη θέση του στον ουρανό.Στη μυθολογία πολλών λαών αυτό το φυσικό φαινόμενο έχει συνδεθεί με τη γέννηση κάποιων θεοτήτων (Οσίρης, Τουμουτς, Αδώνης κλπ.), οι οποίοι κατά τη διάρκεια του χειμώνα πέθαναν και την άνοιξη ξαναζωντάνευαν (Ανάσταση ).
δ). Οι «Μεταμορφώσεις” ήταν αδιάσπαστο κομμάτι όλων των παγανιστικών και πολυθεϊστικών θρησκειών και ειδικά των τοτεμιστικών μύθων και των ποιημάτων (π.χ. Οβίδιος, “Μεταμορφώσεις»). Οι πιό γνωστές είναι οι μεταμορφώσεις ανθρώπων σε ζώα, όπως π.χ. η μεταμόρφωση πειρατών σε νυχτερίδες, του Υακύνθου σε άνθος του ίδιου ονόματος, το ίδιο με τον Νάρκισσο, της Δάφνης σε δένδρο, της νύφης Σύρινξ σε φλογέρα κτλ.
Νέες θρησκείες αποδέχονταν λόγω σκοπιμότητας εν μέρει την παράδοση ειδωλολατρικών θρησκειών.Το ίδιο έκαναν και ο Χριστιανισμός, ο Μωαμεθανισμός και σε μεγάλη κλίμακα ο Ινδουϊσμός, για να γίνουν οι θρησκείες αποδεκτές από τον απλό λαό. Κανονικά π.χ. οι πολλές εικόνες στις ρωμαιοκαθολικές καθώς και στις ορθόδοξες εκκλησίες και όλη η λειτουργία  ουδεμία σχέση έχουν με τη χριστιανική πίστη και όμως είναι απαραίτητες.
ε)Τ ο ίδιο συμβαίνει και με τον αριθμό τρία (Αγία Τριάδα, τρείς ψαράδες είδαν τη Μεταμόρφωση). Ήδη στη Μεσολιθική Εποχή (8χιλ.-5.500 π.Χ.) η συμβολική σημασία του τρία ήταν  γνωστή: Σελήνη, Γη, Υπόκοσμος (Βασίλειο του θανάτου). Η σελήνη ήταν η υψίστη θεότητα, γιατί οι θηροκυνηγοί δρούσαν με τη βοήθεια του φεγγαρόφωτου.Μέσω της γεωργίας στην Ευρώπη στη Νεολιθική Εποχή η σελήνη είχε αντικατασταθεί με τον ήλιο, ο οποίος ξαφνικά είχε αναβιβασθεί σε ανώτατη θεότητα. Στη Μέση Ανατολή υπήρχαν συνήθως θεϊκές Τριάδες, όπως π.χ. στην Αίγυπτο η Ίσις, Ο Οσίρης και ο Χόρους, στη Μεσοποταμία το ίδιο (Πατήρ, Μήτηρ και Υιός). Από εκεί προέρχεται η χριστιανική Αγία Τριάδα, μόνο που η Μήτηρ είχε αντικατασταθεί με το Άγιον Πνεύμα. Η πατριαρχική κοσμοθεωρία είχε εκδιώξει τη Μητέρα από την Αγία Τριάδα.
Στη Φιλοσοφία η Τριάδα έχει συνεχισθεί  και δη από τον Αριστοτέλη (τρεις εξουσίες στην Πόλη, τρία στοιχεία του κράτους) και στη νεώτερη ιστορία της Ευρώπης τα τρία κοσμοϊστορικά συνθήματα της Γαλλικής Επανάστασης το 1789 (Liberte, Egalite, Fraternite (Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη).

Πηγές
-Bancroft,Α., Origins of the Sacred-The Way of the Sacred in Western Tradition, London, New 1987
-Botheroyd,S./P., Keltische Mythologie , Wien, 2004
-Eliade, Μ.,Histoire des croyances et idees religieuses, Paris, 1976 (Geschichte der religiösen Ideen, Freiburg i. B., 1978), πρόκειται για ένα τεράστιο Standard- έργο (4 τόμοι)
-Eliade,Μ., La naissance du monde, Paris, 1959
-Εnzyklopädie Philosophie und Wissenschaftstheorie,hrsg. von Jürgen Mittelstraß,Band 2, Stuttgart, 2004, S.952/953                                                                                                                                                                                                -Golowin,S. /M. Eliade/J. Campbell, Die grοßen Mythen der Menschheit, Erfstadt, 2007
-James,E. O.,  The Cult of the Mother Goddes, London, 1959
-Jordan,M., Myths of the World, London, 1996
-Knaurs Lexikon der Mythologie, München, 1999
-Larrington, C.(Edit.), The Feminist Companion to Mythology, Pandora Press, 1992
-Schmidtbauer, W., Mythos und Psychologie, München, 1999
-Steinwed,D./D. Först, Die Jenseitsmythen der Menschheit, Düsseldorf, 2005,
δημοσευθέν συχνά στα Ελληνικά σε Βήμα (22. 10. 2012),Καθημερινή (20.11.2014), iefimerida (12.11.2015, 10.10.2017)