Αθηναϊκή Δημοκρατία, Δούλοι, Γυναίκες, Οχι εξιδανικευμένη θέαση, αλλά ΡΕΑΛΙΣΤΚΗ
Το πείραμα της Δημοκρατίας τελείωσε μέσω της Μάχης της Χαιρώνειας το 338 π.Χ.
Ας υπενθυμίσουμε πέραν τούτου, ότι η Δημοκρατία έχει εφαρμοστεί στα πλαίσια του πρώτου δουλοκτητικού συστήματος στην ιστορία της ανθρωπότητας. Στην Αθήνα ήταν οι δούλοι σχεδόν τριπλάσιοι από τους ελεύθερους. Δουλεία υπήρχε και αλλού, αλλά όχι ως σύστημα.
Εκτός τούτου οι γυναίκες δεν συμμετείχαν ενεργώς στις δημοκρατικές διαδικασίες.
Η θέση των γυναίκων των κτηνοτρόφων της Ασίας (Κιμέριοι, Σκύθες, Σαυρομάτες , ο μύθος περί των Αμαζόνων στηριζόταν στις πολεμίστριες των Σκυθών) , των
αρχαίων γερμανικών φύλων και των Ρωμαίων ήταν πολύ καλύτερη από την ανάλογη θέση των Ελληνίδων.
Επομένως θα ήταν προτιμότερο να θεωρούμε την αρχαία Δημοκρατία ρεαλιστικά και όχι εξιδανικευμένεα.
——————————————————————–
Ορος Δούλος και Δουλεία
Ο όρος Δούλος ήταν γνωστός ήδη στη Μυκηναϊκή Εποχή στη Γραμμική Β ως do-e-ro καθώς και στον Ομηρος (Ιλιάς 7, 475) ως Δμως (αιχμάλωτοςπολέμου),αλλά στην κλασσική εποχή ο δούλος ονομαζόταν και Ανδράποδον για να ξεχωρίζει από το Τετράποδον (ζώο).
Οπως φαίνεται, υπάρχει ένα πρόβλημα προσέγγισης στο ζήτημα. Δούλοι του οίκου υπήρχαν πάντα και παντού, αλλά εδώ γίνεται λόγος για δούλους σε τέτοιο βαθμό που έχει εμπεδωθεί κατ αρχάς στην Ελλάδα και κατόπιν στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία το ΔΟΥΛΟΚΤΗΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ.
Ακριβώς στην κλασική εποχή ο φιλοσοφικός εκπρόσωπος του δουλοκτητικού συστήματος ο Αριστοτέλης έχει διατυπώσει για τον δούλο τον όρο ΟΡΓΑΝΟΝ.
Είναι γνωστό, ότι οι δούλοι δν είχαν δικαιώματα, αλλά ο Αριστοτέλης και ιδιαιτέρως οι Στωικοί φιλόσοφοι πρότειναν ο δουλοκτήτης να συμπεριφέρετε στο δούλο και λίγο ανθρώπινα. Ο δουλοκτήτης είχε το δικαίωμα να ξυλοκοπήσει, να φυλακίσει, ακόμη και να μη σιτίσει τον δούλο επαρκώς. Είχε και το δικαίωμα να διαλύσει την οικογένεια του δούλου πουλώβντας μέλη του. Κάτω από ορισμένες συνθήκες ο δουλοκτήτης χάριζε στον δούλο την ελευθερία μεν, αλλά αυτό ήταν αποκλειστικά δική του υπόθεση. Ο δούλος δεν είχε το δικαίωμα να κατέχει χρήματα, τα οποία ανήκαν μόνον στον δουλοκτήτη. Ο δούλος δεν συμμετείχε στον πολιτικό βίο της πόλης, η οποία όμως έχει απαγορεύση την θανάτωση του δούλου εκ μέρους του κυρίου του.
Στην ιστορία είναι αναμφισβήτητο γεγονός , ότι η οικονομία στηριζόταν πρωτίστως σε δούλους, ήλωτες κτλ.Υπήρχαν στην Αθήνα δουλοκτήτες που είχαν έως 300 δούλους. Το δουλοκτητικό σύστημα έχει στην Ρώμη τελειοποιηθεί μεν, αλλά ακριβώς στο Imperium Romanum η δουλεία έχει περατωθεί. Σε αυτό έχουν συμβάλλει οι ιδέες των Στωικών φιλόσοφων (Τρίτη γενεά της Σχολής των Στωικών) και η ανερχόμενη χριστιανική θρησκεία. Δεν είναι τυχαίο, ότι στη Ρώμη οι πρώτοι και περισσότεροι Χριστιανοί ήταν δούλοι.
Ευκαιρείας δοθείσης θα ήθελα να επισημάνω, ότι οι διεθνείς συμβάσεις του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών περί των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Ελευθεριών και ειδικά περί του ζητήματος της δουλείας χρησιμοποιούν τον όρο ΣΚΛΑΒΟΣ. Βλέπε π.χ. και την Convention on the Abolition of Slavery, the Slave Trade, and Institutions and Practices Similar to Slavery από 1956. Το ίδιο ισχύει και για άλλες επίσημες διεθνείς γλώσσες του ΟΗΕ ( Ισπανικά, Γαλλικά, Ρωσικά ).
Καθημερινή (24 Φλεβάρη 2018)
————————————–
Εκτενέστερα περί των δούλων και των γυναικών
1. Ο Αριστοτέλης έχει χαρακτηρίσει τον δούλο ως ΟΡΓΑΝΟΝ (Πολιτικά Ι 4, 1253b) που σημαίνει ως εργαλείο και ως τεμάχιο του σώματος του κυρίου
του (Πολιτικά Ι 6, 1255b).
Οι πρώτοι φιλόσοφοι της Ρώμης ήταν Ελληνες δούλοι, οι οποίοι μετέφρασαν κείμενα των Φιλόσοφων στα Λατινικά. Η λέξη όργανον έχει μεταφρασθεί ως res (πράγμα), κάτι που έχει επικρατήσει στην ευρωπαϊκή Φιλοσοφία.
Ο μεγάλος Γερμανός και διεθνής Φιλόσοφος Hegel, άριστος γνώστης της αρχαίας ελληνικής Φιλοσοφίας, μετέφρασε το όργανον και το res σε Ding (πράγμα).
2. Ας μην ξεχνούμε, ότι ο Αριστοτέλης ήταν εκπρόσωπος του δουλοκτητικού συστήματος.
3. Πρόκειται για ένα ζήτημα μεθοδικής προσέγγισης σύμφωνα με την αρχή της Ιστορικής Συγκεκριμενικότητας, η οποία σημαίνει, ότι πρέπει να θεωρούμε γεγονότα και απόψεις του παρελθόντος στο ιστορικό τους πλαίσιο και όχι με σημερινά κριτήρια.
Η δουλεία ήταν στην αρχαιότητα κάτι το απαραίτητο και έχει οδηγήσει πέραν τούτου στην γιγαντιαία εξέλιξη των παραγωγικών δυνάμεων.
Παραμένει όμως ιστορικό γεγονός, ότι η το Δουλοκτητικό Σύστημα είναι μία εφεύρεση αποκλειστικά των αρχαίων Ελλήνων, ενώ άλλοι λαοί γνώριζαν μόνον τους οικιακούς δούλους.
4. Ο Πλάτωνας γράφει ότι «οι άντρες είναι προφανώς ανώτεροι από τις γυναίκες και τα παιδιά…» (Νόμοι 917), ο δε Αριστοτέλης υποστηρίζει «…ο άντρας έχει τη θέση του αφέντη και η γυναίκα τη θέση του εξαρτημένου…» (Πολιτικά Α 13, 1260). Ο Πυθαγόρας μιλούσε για τις δυο αρχές που δημιούργησαν τον κόσμο, η πρώτη το αγαθό στοιχείο από το οποίο προήλθε η τάξη, το φως και ο άντρας και το κακό στοιχείο το οποίο γέννησε το χάος, το σκότος και τη γυναίκα…
Η αθηναϊκή Δημοκρατία ήταν φαλλοκρατική, όπως και σε όλες τις άλλες εξελιγμένες κοινωνίες στην Ανατολική Μεσόγειο και στη Μέση Ανατολή (ήδη προ 5 χιλ. ετών με την δημιουργία των πρώτων κρατικών μορφωμάτων στην ιστορία της ανθρωπότητας), ενώ οι υποανάπτυκτες κοινωνίες των νομάδων της εποχής εκείνης (Σκύθες, ιρανικό φύλο) κατείχαν μίαν καλύτερη κοινωνική θέση , γιατί το απαιτούσαν έτσι οι σκληρότατες συνθήκες ζωής.
Περίπου το ίδιο ίσχυε και για τον ρόλο των γυναικών στους αρχαίους γερμανικούς
λαούς, στους οποίους έχει εμπεδωθεί μία ιδιαίτερη παράδοση που κράτησε επί αιώνες τόσο που τα πρώτα κινήματα για τα δίκαια των γυναικών έχουν εμφανισθεί αποκλειστικά στους απόγονους των αρχαίων Γερμανών ( Σκανδιναβοί, σημερινοί Γερμανοί).
Υπήρχαν εκτός τούτου και μητριαρχικές κοινωνίες που ακόμη και σήμερα σημειώνονται στην Βόρεια Σαχάρα, όπου στους Τούαρεγκ οι γυναίκες προέχουν των ανδρών σε όλους τους τομείς του βίου και ιδιαιτέρως στην οικογένεια, στην περιουσία και στον σεξουαλικό τομέα.
Καθημερινή (11.10.15)
———————————————–
Αρχαία Ελλάς, Δουλοκτητικό σύστημα
Ολη η ιστορική αλήθεια : Οι αρχαίοι Ελληνες ήταν σύμφωνα με την παγκόσμια ιστορική επιστήμη οι πρώτοι στην ιστορία της ανθρωπότητας που έχουν εφεύρει την δουλεία ως μαζικό φαινόμενο. Οι αρχαίοι Ελληνες περιφρονούσαν γενικά την πρακτική εργασία. Επομένως είναι αυτοί οι εμπεδωτές του δουλοχτητικού συστήματος. Στις άλλες χώρες υπήρχαν πρωτίστως οικιακοί δούλοι. Οι Ρωμαίοι ξεπέρασαν στο ζήτημα της δουλείας τους Ελληνες. Οι πρώτοι φιλόσοφοι της Ρώμης ήταν Ελληνες σκλάβοι, οι οποίοι μετέφρασαν κείμενα των Φιλόσοφων στα Λατινικά.
Δούλοι στην αρχαία Αθήνα : Σε αρχαίες πηγές αναφέρονται τα εξής :
α) Οι δούλοι υπερτερούσαν (τριπλάσιος αριθμός σε σύγκριση με τους ελεύθερους). Μερικοί επιχειρηματίες είχαν εκατοντάδες δούλους . Μόνον οι φτωχοί ελεύθεροι δεν είχαν σκλάβους.
β) Τον 5ο αι. αναφέρεται ο αριθμός 80 χιλ., τον 3ο αι.τουλάχιστον 150 χιλ.
γ). Οι δουλοι ήταν αιχμάλωτοι πολέμου (πρωτίστως άλλοι ΕΛΛΗΝΕΣ !) ή αγορασμένοι στα παζάρια των σκλάβων.
δ) Οι δουλοι δεν είχαν δικαιώματα, τους ονόμαζαν ανδράποδα, και ο Αριστοτέλης έχει χαρακτηρίσει τον σκλάβο ως ΟΡΓΑΝΟΝ (Πολιτικά Ι 4, 1253b) που σημαίνει ως εργαλείο και ως τεμάχιο του σώματος του κυρίου του (Πολιτικά Ι 6, 1255b).Η λέξη όργανον έχει μεταφρασθεί ως res (πράγμα), κάτι που έχει επικρατήσει στην ευρωπαϊκή Φιλοσοφία. Ο μεγάλος Γερμανός και διεθνής Φιλόσοφος Hegel, άριστος γνώστης της αρχαίας ελληνικής Φιλοσοφίας, μετέφρασε το όργανον και το res σε Ding (πράγμα).
Για τους δούλους δεν ίσχυε η δημοκρατία. Για τον Πλάτωνα (ιδέες, φαντασιώσεις, απαρχή της απόλυτης και ιδιαιτέρως της ολοκληρωτικής σκέψης) και τον Αριστοτέλη ήταν η δουλεία κάτι το φυσικό και απαραίτητο. Και οι δύο κορυφαίοι φιλόσοφοι Πλάτων και Αριστοτέλης ήταν εκπρόσωποι του δουλοχτητικού συστήματος.
ε) Η δημοκρατία ίσχυε μόνον για τους ελέυθερους πολίτες (άνδρες) της Αθήνας, όχι όμως για τους Ελληνες από άλλες πόλεις (π.χ. θεωρούσαν τον Αναξάγορα ξένο “Ausländer”).Αυτά όμως δεν μας τα έλεγαν δυστυχώς τότε στην δεκαετία του 50 στο γυμνάσιο. Καθημερινή (21.12.14, 19.2.17)
——————————————————————————————————————–
ΑριστοτέληςΔούλος, εμψυχο όργανο
Αν , γράφει, κάθε εργαλείο μπορούσε να εκπληρώσει το έργο του με μια εντολή…αν οι αργαλειοί ύφαιναν από μόνοι τους και το πλήκτρο κτύπαγε από μόνο του την κιθάρα, τότε ούτε οι μάστορες θα χρειάζονταν βοηθούς, ούτε οι αφέντες δούλους».
Συχνά είναι δύσκολο να διακριθεί ο φύσει δούλος από τον ελεύθερο· συμβαίνει δηλαδή συχνά ένας ελεύθερος να έχει ψυχή και φρόνημα δούλου (να είναι φύσει δούλος), ενώ ένας δούλος να συμπεριφέρεται και να σκέφτεται σαν ελεύθερος (να είναι φύσει ελεύθερος).
| ξίζει επίσης να σημειώσουμε ότι ο Αριστοτέλης θεωρεί το δούλο ως όργανο του αφέντη με τον ίδιο τρόπο που το χέρι είναι όργανο του ανθρώπου. Συμφέρον λοιπόν του αφέντη είναι να μην κακομεταχειρίζεται αλλά να ενδιαφέρεται και να φέρεται με ανθρωπιά στο δούλο. |
Πολιτικά» (Α 1253 b30 – 1254 α5) γράφει:
«Αφού λοιπόν το να αποκτήσει κανείς κάτι είναι μέρος από τα αναγκαία πράγματα του σπιτιού, γι’ αυτό και η τέχνη να το αποκτήσει είναι μέρος της οικιακής οικονομίας (γιατί χωρίς απαραίτητα μέσα ) για τη ζωή δεν μπορεί κανείς ούτε να ευτυχήσει ούτε να ζήσει απλά» και καθώς για ορισμένες τέχνες είναι απαραίτητο να χρησιμοποιήσει κανείς κατάλληλα εργαλεία, έτσι είναι ανάγκη και για την οικιακή οικονομία να υπάρχουν τα κατάλληλα όργανα για να ολοκληρωθεί το έργο. Και από τα όργανα αυτά, άλλα είναι άψυχα και άλλα έμψυχα, όπως π.χ. για τον καπετάνιο του πλοίου το πηδάλιο είναι άψυχο όργανο, ενώ ο πρωρέας[1] είναι το έμψυχο όργανο. Γιατί ο άνθρωπος που προσφέρει τις υπηρεσίες του είναι είδος εργαλείου στην τεχνική. Έτσι, λοιπόν, και στην τέχνη της οικιακής οικονομίας το κτήμα (δηλαδή ένα οποιοδήποτε υλικό μέσο) είναι όργανο για να ζήσει κανείς, και τα υλικά αγαθά (δηλαδή ο πλούτος) δεν είναι τίποτε άλλο από πολλά τέτοια όργανα, και ο δούλος είναι ένα ζωντανό κτήμα. Με τη διαφορά, ότι ο κάθε υπηρέτης είναι πιο σπουδαίος από τα άψυχα όργανα. Γιατί, αν κάθε όργανο είχε την ικανότητα να αποτελειώνει την ορισμένη του δουλειά, είτε ύστερα από διαταγή που του δίνεται, είτε από κάποια δική του αυθόρμητη διάθεση, όπως λένε ότι γινόταν με τα ανδρείκελα του Δαίδαλου ή τους τρίποδες του Ήφαιστου, για τους οποίους λέει ο Όμηρος ότι έκαναν αυτόματα τις δουλειές τους στο εργαστήρι του θεού, και έτσι, με τον ίδιο τρόπο, αν είχαν και οι σαΐτες στα υφαντήρια την ιδιότητα να υφαίνουν μόνες τους, και τα πλήκτρα να παίζουν μόνα τους την κιθάρα, τότε οι αρχιτεχνίτες δεν θα χρειάζονταν εργάτες ούτε και τα αφεντικά θα χρειάζονταν δούλους…».
Βλέπουμε εδώ, ότι ο Αριστοτέλης αντικρύζει τη ζωή ιεραρχημένη σε μια νομοτέλεια μηχανική με στόχο ένα έργο. Δεν εξετάζει τον παράγοντα «άνθρωπο» με ψυχικά και ηθικά προβλήματα. Ωστόσο, όμως, προφητεύει, με τον τρόπο του, ότι η δουλεία θα μπορούσε να καταργηθεί, αν η τεχνική έφτανε στην τελειότητα εκείνη που είχε επινοήσει η μυθική φαντασία των Ελλήνων με τα εργαλεία του Δαίδαλου[2] και τους τρίποδες του Ήφαιστου.[3] Η σκέψη αυτή του Αριστοτέλη είναι ολότελα θεωρητική και γίνεται με καθαρά αντικειμενική αιτιολογία της κατάστασης, που παρουσίαζε η κοινωνική σύνθεση της εποχής του μέσα σε μια οργανωμένη πολιτεία. Για την ηθική, όμως, αιτιολόγηση της δουλείας γράφει στην αρχή των «Πολιτικών» (1254 b5 κ.ε.):
«…η ψυχή εξουσιάζει το σώμα, όπως ένας δεσπότης το δούλο, και ο νους ασκεί εξουσία που μοιάζει σαν εξουσία πολιτικού… Αναγκαστικά, ο κανόνας αυτός ισχύει και για τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Όσοι λοιπόν διαφέρουν από τους άλλους, όπως η ψυχή από το σώμα, και ο άνθρωπος από το θηρίο… αυτοί είναι από τη φύση τους δούλοι, για τους οποίους είναι καλύτερο να υποτάσσονται… Γιατί δούλος είναι από την ίδια του τη φύση εκείνος που μπορεί να βρίσκεται κάτω από την εξουσία ενός άλλου, γι’ αυτό και είναι κτήμα του άλλου. Και τέτοιος είναι όποιος έχει τόσο μόνο λογικό, όσο αρκεί για να αισθάνεται, αλλά να μη μπορεί να έχει ολοκληρωμένο το λογικό του. Αλήθεια, τα άλλα ζώα προσφέρουν υπηρεσίες όχι από συνειδητή ενέργεια του λογικού τους, αλλά από υποταγή παθητική. Γι’ αυτό και η διαφορά στη χρησιμότητά τους (ανάμεσα σ’ αυτά και τους δούλους) δεν διαφέρει πολύ, γιατί η βοήθεια για την απόκτηση των αγαθών της ζωής προσφέρεται εξίσου και από τα ήρεμα ζώα και από τους δούλους. Και η φύση θέλει να κάνει τα σώματα των δούλων και των ελεύθερων διαφορετικά, έτσι ώστε, των δούλων να είναι δυνατά και κατάλληλα για βαριές δουλειές και των ελεύθερων να είναι όρθια και άχρηστα για δουλικές εργασίες, χρήσιμα όμως για τον πολιτικό βίο… Συμβαίνει όμως πολλές φορές και το αντίθετο: Δηλαδή, οι δούλοι να έχουν σώματα ελεύθερων ανθρώπων και οι ελεύθεροι να έχουν δουλικές ψυχές. Μα το βέβαιο είναι ότι, αν κάποιοι άνθρωποι διαφέρουν από τους άλλους, όσο διαφέρουν μόνο στη σωματική διάπλαση τα αγάλματα των θεών από τους ανθρώπους, τότε όλοι αυτοί θα δέχονταν πρόθυμα να θεωρούν τους άλλους που υστερούν ικανούς να είναι είναι δούλοι τους. Κι αν αυτό αληθεύει για το σώμα, είναι πολύ πιο σωστό να αληθεύει εφαρμοζόμενο στην ψυχή. Μα δεν είναι το ίδιο εύκολο να διακρίνει κανείς της ψυχής την ομορφιά, όπως διακρίνει την ομορφιά του κορμιού. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι είναι ολοφάνερο, πως άλλοι άνθρωποι είναι από τη φύση τους ελεύθεροι και άλλοι δούλοι. Και γι’ αυτούς τους τελευταίους το δίκαιο και το συμφέρον τους είναι να παραμένουν δούλοι».
Εκείνο που μας κάνει εντύπωση εδώ, είναι ο πολύ αφελής τρόπος με τον οποίον προεξοφλεί ο αρχαίος φιλόσοφος τις βαθύτερες ψιχικές ανάγκες του δούλου, σαν να ήταν ανύπαρκτες για έναν δούλο, κι αυτός ο δούλος κάτι λιγότερο από άνθρωπος. Βέβαια, ψυχική καλλιέργεια, όπως την ξέρουμε σήμερα, με τη συνδρομή της θρησκείας, δεν μπορούσαμε να περιμένουμε στην εποχή εκείνη.
Μόνον όσοι είχαν διανοητική δύναμη και μπορούσαν να βάλλουν τάξη στη ζωή τους, ανακάλυπταν τη σημασία της δικαιοσύνης και της εντιμότητας στις σχέσεις τους με τους άλλους ανθρώπους, ώστε να φτάσουν στη διάπλαση ηθικού χαρακτήρα, ολοκληρώνοντας την προσωπικότητά τους με δική τους ευθύνη. Και όσοι είχαν καλλιεργηθεί έτσι, είχαν φτάσει, ύστερα από τη θεοποίηση κάθε μεμονωμένης αρετής, στην αντίληψη ότι πάνω από όλα κυριαρχεί μια δύναμη υπερκόσμια και θαυμαστή, που κυβερνά το σύμπαν και τον άνθρωπο.
ς«ο σκοπός ύπαρξης του δούλου ταυτίζεται με το σκοπό ύπαρξης του κυρίου του
».Συνεπώς, «η σχέση δούλου και κυρίου είναι ανάλογη προς τη σχέση
μέρους και όλου, ατελούς προς το τέλειο».www.prooptikh.com
—————————————————————————————–
Κύρ Τάκη, τόσα λεφτά παίρνεις γράφοντας χρονογράφημα στην «Καθημερινή» και βαριέσαι να κάνεις ένα «κλίκ» για να βρείς το απόσπασμα του Ιππολύτου που ζητάει από το Δία να εξαφανίσει τις γυναίκες; Ήμαρτον, κύρ Τάκη μου, κρίμα την πολυδιαφημισμένη αρχαιογνωσία σου. Μήπως γέρασες και δεν θυμάσαι τα πλέον στοιχειώδη; ΙΔΟΥ αυτό που ζητάς, κύρ Τάκη μου (Ιππόλ. 616-627):
ΙΠ. ὦ Ζεῦ, τί δὴ κίβδηλον ἀνθρώποις κακὸν
γυναῖκας ἐς φῶς ἡλίου κατώικισας;
εἰ γὰρ βρότειον ἤθελες σπεῖραι γένος,
οὐκ ἐκ γυναικῶν χρῆν παρασχέσθαι τόδε,
620 ἀλλ᾽ ἀντιθέντας σοῖσιν ἐν ναοῖς βροτοὺς
ἢ χαλκὸν ἢ σίδηρον ἢ χρυσοῦ βάρος
παίδων πρίασθαι σπέρμα του τιμήματος,
τῆς ἀξίας ἕκαστον, ἐν δὲ δώμασιν
ναίειν ἐλευθέροισι θηλειῶν ἄτερ.
625 [νῦν δ᾽ ἐς δόμους μὲν πρῶτον ἄξεσθαι κακὸν
μέλλοντες ὄλβον δωμάτων ἐκτίνομεν.]
τούτωι δὲ δῆλον ὡς γυνὴ κακὸν μέγα·
———————————————————————-
Πέτρου Α 2,18 Οἱ οἰκέται ὑποτασσόμενοι ἐν παντὶ φόβῳ τοῖς δεσπόταις, οὐ μόνον τοῖς ἀγαθοῖς καὶ ἐπιεικέσιν, ἀλλὰ καὶ τοῖς
σκολιοῖς. (Οι δούλοι ας υποτάσσωνται με φόβον Θεού εις κάθε τι,
που διατάσσουν οι κύριοί των, όχι μόνον στους καλούς και επιεκείς, αλλά και στους ιδιοτρόπους, που ποτέ δεν ικανοποιούνται, αλλά πάντοτε γογγύζουν).