Δικαιοσύνη, Σουμερία,Ελληνες,Φιλόσοφοι (Πλάτων, Αριστοτέλης), Κινέζοι Φιλόσοφοι, Ευρωπαίοι Φιλόσοφοι

Αντιπαράθεση με Χρήστο Γιανναρά ( Αρθρο στην ηλεκτρονική έκδοση της Καθημερινής, 29.12.13)

Εγείρονται πολλά ερωτήματα. Εδώ αναφέρουμε μόνον τα σημαντικότερα :
α) Περί ποιάς Δικαιοσύνης (Δ.) γίνεται στο άρθρο λόγος ; Περί της υποκειμενικής ή περί της αντικειμενικής ; Περί της οικονομικοκοινωνικής, της ηθικής ή της νομικής ;
β) Ποιός και με ποιά κριτήρια προσδιορίζει το περιεχόμενο της Δ.;
γ) Ποιοί θα μπορούσαν να είναι υποκείμενα και ποιοί αντικείμενα της Δ.;
δ) Είναι ρεαλιστικό να τιμωρηθούν εκ των υστέρων πρωθυπουργοί και οι περισσότεροι υπουργοί στα παρελθόντα 35 έτη ;
ε) Φταίνε μόνον οι πολιτικοί για την ολοσχερή κατάπτωση της χώρας ή και ο λαός (ψηφοφόροι ) στα πλαίσια του «Κοινωνικού Συμβολαίου της αμοιβαίας διαφθοροποίησης» (Ιδέ εδώ στο Μπλογκ άρθρο περί αυτού ) ;
ζ) Ποιά είναι η αιτιακή σχέση μεταξύ της κρίσης και των Μνημονίων ;
η) Είναι τα Μνημόνια προδοσία ή αναγκαία, γιατί δεν υφίσταται άλλη δυνατότητα δανείων για την συντήρηση του κράτους ;

Ευκαιρίας δοθείσηςς θα ασχοληθούμε κάπως εκτενέστερα με το πολύπτυχο θέμα της Δ., μια που αυτή ήταν αντικείμενο επιστημονικής ενασχόλησης επί πολλά έτη (πανεπιστημιακές διαλέξεις, επιστημονική εποπτεία διπλωματικών και διδακτορικών διατριβών, διεθνή συμπόσια υπό την εποπτεία μου, μελέτες, γνωματεύσεις κλπ.).

Περί της Δικαιοσύνης

Υποκειμενική Δ. : Πρόκειται για μίαν αρετή, για μία γενική τοποθέτηση του ανθρώπου που σημαίνει , ότι αυτή είναι η βασική αρετή , η οποία επιδρά επί όλων των άλλων αρετών και έτσι προσδιορίζει τον βασικό κώδικα συμπεριφοράς ενος ανθρώπου, ο οποίος ζει επί τη βάσει αρετών. Υπό αυτήν την έννοια αποτελεί η Δ. έναν βασικό όρο της χριστιανικής Θεολογίας και Φιλοσοφίας και έγκειται στην υπακοή του πιστού χριστιανού στην βούληση του Θεού που είναι ο μόνος νόμος της βούλησης και των πράξεών του.

Αντικειμενική Δ. : Πρόκειται για μίαν ιδέα ή για μίαν αρχή ως κριτήριο αξιολόγησης κανόνων (συνταγμάτων, νόμων και κοινωνικών κανόνων), ενεργειών και πράξεων απλών πολιτών ή και πολιτικών.
Εδώ εγείρονται δύο ερωτήματα :

α) Πως είναι δυνατόν να αποδοθεί σε κάθε άνθρωπο το δίκαιό του. Εδώ προκύπτει το πρόβλημα της κοινωνικής ισότητας.

β) Πως μπορούμε να θεωρήσουμε ηθικούς και νομικούς κανόνες συμπεριφοράς ως δίκαιους, ακόμη αν και αυτοί αντιτίθενται στην κατα την γνώμη μας ηθική μας βούληση ; Οι κανόνες εκφράζουν την γενικότητα (Ιδέ J. Mittelstraß (Edit., Enzyklopädie, Philosophie und Wissenschaftstheorie, vier Bände, Mannheim, 2004, Band 1, S. 745/746).

Αυτά τα ερωτήματα έχουν απασχολήσει μερικούς αρχαίους φιλόσοφους, ιδιαιτέρως τον Αριστοτέλη (θα επανέλθουμε).
Εχουμε αποδείξει σε ένα μεγάλο συγκριτικό σύγγραμμα, ότι στην Μέση Ανατολή, όπου έχουν δημιουργηθεί οι πρώτοι μεγάλοι πολιτισμοί της ανθρωπότητας, η Δ. έπαιζε έναν ιδιαίτερο ρόλο.
Στην Σουμερία (προ 3500 έως 4000 έτη ) την θεωρούσαν ως δώρο ενός θεού (όπως σήμερα ο Χριστιανισμός) ή του Βασιλέως. Από τα πολλά ανάλογα κείμενα θα αναφέρουμε μόνον αυτά που εμπεριέχουν ακόμη και στο παρόν κάποιαν επικαιρότητα.

Ο βασιλεύς Lipitischtar επαινεί τον εαυτό του ως εμπεδωτή της Δ. και επισημαίνει : «Ο ισχυρός δεν κάνει ληστείες, ο ισχυρός δεν αδικεί τον ανίσχυρο».
Εχει διασωθεί στην Αίγυπτο ένα πολύτιμο και πανάρχαιο κείμενο από το 2220 π.χ., από το οποίο απορρέει το συμπέρασμα, ότι οι αντιλήψεις περί της Δ. έχουν πράγματι ταξικό χαρακτήρα. Στην εποχή εκείνη έλαβε χώραν η πρώτη κοινωνική επανάσταση στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ο Φαραώ έχει εκδιωχθεί και οι επαναστάτες ανέλαβαν όλη την εξουσία. Ενας αυλικός και μεγάλος ιερεύς έγραψε μεταξύ άλλων τα εξείς: «Η Δικαιοσύνη επικρατεί δήθεν στην χώρα. Αλλά είναι άδικο αυτό που κάνουν στο όνομά της. Οι πλούσιοι είναι δυστυχισμένοι και οι φτωχοί χαίρονται…».

Οπωσδήποτε θα είναι ενδιαφέρον για τους αναγνώστες να μάθουν, ότι Κινέζοι φιλόσοφοι έχουν ασχοληθεί εντατικά με την κοινωνική Δ. Ο φιλόσοφος Mong Dsi 4ος αι. π.Χ. έχει διατυπώσει π.χ την άποψη, ότι η Δ. έγκειται στην σωστή σχέση μεταξύ των διακαιωμάτων και των υποχρεώσεων (  „Gau Dsi“, VI, A, 17) . Εiναι απίστευτο , αλλά αληθές, ότι 2400 έτη αργότερα στην βασική τοποθέτηση των Νεοελλήνων οι υποχρεώσεις δεν παίζουν ουδένα ρόλο, γιατί αυτοί δεν έχουν νομική συνείδηση, αλλά ένα υπεραναπτυγμένο αίσθημα του δικαίου !
Ενας άλλος Κινέζος φιλόσοφος και εκπρόσωπος της μεσαίας τάξης, ο Mo Dsi έχει πρεσβεύσει την εξής άποψη : »Ανθρωπισμός είναι αγάπη, Δικαιοσύνη είναι μία ωφέλημη πράξη» . Αυτό μας θυμίζει κάπως τον Επίκουρο.
Ο φιλόσοφος Hsün Dse (3ος αι. π.Χ.) γνωστός για την λίαν αρνητική εικόνα του ανθρώπου, έκανε αντιπαράθεση υπογραμμίζοντας, ότι υφίσταται μία αντίθεση μεταξύ της Δ. και της ωφελιμότητας ( «η επιθυμία επίτευξης του συμφέροντος καταπιέζει την Δ.» ).
Το παρακάτω θα ενδιαφέρει πολύ τον κ. Γιανναρά : Σημειώνονται δύο ειδών του συμφέροντος : α) το ατομικιστικό συμφέρον , το οποίο είναι άδικο και β) το συμφέρον του συνόλου, το οποίο είναι δίκαιο. Ο Νταοϊσμός , μία ανθρωπιστική θρησκεία και φιλοσοφία, απαιτούσε την Δ. μόνον για τους αγρότες, ενώ οι θετικιστές νομικιστές απέρριπταν την Δ. και έβλεπαν το δίκαιο στους συγκεκριμένους νόμους.

Σε ό,τι αφορά τους αρχαίους Ελληνες φιλόσοφους, διαπιστώνουμε μία
μεγάλη εξάρτηση των φιλοσοφικών τους απόψεων από την κοινωνική καταγωγή και τα πολιτικά φρονήματά τους. Ο υλιστής φιλόσοφος, δημοκράτης και εκπρόσωπος των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων Δημόκριτος δεν έχει ασχοληθεί ποτέ με την αόριστη και γενική Δ., αλλά την έχει συνδιάσει με τις πράξεις του ατόμου για το συμφέρον του συνόλου, στο οποίο ανήκει και το ατομικό συμφέρον. Αυτή η άποψη είναι συναρπαστική και ακόμη επίκαιρη. Κάτι το παρόμοιο έχει διατυπώσει 2400 έτη αργότερα και ο Αγγλος Ουτιλιταριστής John Mill («Utilitarianism) !
Είναι φυσικότατο που ο φιλοσοφικός αντίπαλος του Δημόκριτου, ο ιδεαλιστής φιλόσοφος αριστοκράτης και εκπρόσωπος του δουλοκτητικού συστήματος Πλάτων σκεπτόταν όλως ετατιστικά ακόμη και στο ζήτημα της Δ. : «Αυτό που θεωρεί κάθε κράτος δίκαιο και καλό, αυτό είναι και στην πραγματικότητα δίκαιο και καλό, όσο το κράτος το θεωρεί δίκαιο και καλό» ( Πολιτεία, Θεαίτητος, 167Β, 168Β, δική μου μετάφραση).
Αξίζει τον κόπο να το ερμηνεύσουμε αυτό.

α) Το κράτος λειτουργεί στην ουσία ως ανατολίτης δεσπότης, ο οποίος εμπεδώνει σύμφωνα με το γούστο του την Δ. και ορίζει τα όριά της.
β) Μεταξύ του κράτους και του πολίτου επικρατεί μία σχέση υπηκοότητας που σημαίνει απόλυτη προτεραιότητα του κράτους έναντι του πολίτου.
γ) Ο πολίτης δεν έχει ούτε το δικαίωμα ούτε γενικά την δυνατότητα να συμπράξει σε ζητήματα της Δ.
δ) Ο Πλάτων είχε ως σκοπό την διαιώνιση του δουλοκτητικού συστήματος.
ε) Δεν είναι υπερβολή να διατυπώσουμε την άποψη, ότι ο Πλάτων σκεφτόταν εν μέρει ολοκληρωτικά. Ισως να ήταν αυτός ο λόγος που οι Γερμανοί εθνικοσοσιαλιστές έχουν αναγνωρίσει από όλους τους αρχαίους Ελληνες φιλόσοφους μόνον τον Πλάτωνα ;

Ο μαθητής του Αριστοτέλης ήταν πιό ρεαλιστής και πιό δημιουργικός και έχει εμπεδώσει στα έργα του »Πολιτική» και «Ηθικά Νικομάχεια» (όλο το 5ο κεφάλαιο) ολόκληρη θεωρία περί της Δ. Λόγω χώρου θα αναφέρουμε μόνον τα πιό σημαντικά στοιχεία αυτής της θεωρίας.
α) Οι απαιτήσεις πολιτικοκοινωνικών ομάδων ή στρωμάτων περί της Δ. είναι υποκειμενικές και περιορισμένες σε αυτές.
β) Οι αδύναμοι μίας κοινωνίας απαιτούν Δ., ενώ οι ισχυροί δεν πολυενδιαφέρονται γι αυτήν.
γ) Οι νόμοι εμπεριέχουν σε γενικές γραμμές την Δ.
δ) Υπάρχουν τριών ειδών του δικαίου : «δίκαιον διορθωτικόν», «δίκαιον συναλλάγμασι διορθωτικόν» και «δίκαιον διανεμητικόν».

Ο Αριστοτέλης έχει συνδιάσει την Δ. με την ισότητα και δη ως εξής
:Υπάρχουν στην κοινωνία διαφορετικοί άνθρωποι όπως π.χ. πλούσιοι και
φτωχοί, μικρές και μεγάλες οικογένειες. Εάν εφαρμοσθούν οι νόμοι έναντι
αυτών σύμφωνα με την νομική ισότητα, τότε θα είναι το αποτέλεμα άδικο. Η Δ. όμως απαιτεί να εφαμοσθούν διαφορετικοί νόμοι επί διαφορετικών
ανθρώπων για να είναι το αποτέλεσμα δίκαιο. Εν ολίγοις, το κράτος είναι
υποοχρεωμένο να βοηθά με ειδικούς νόμους τους φτωχούς και
ανίσχυρους.Αυτή η σκέψη ανήκει αναμφιβόλως στις »αιώνιες αλήθειες»
(«aeternae veritates“).
Ακριβώς 1700 έτη αργότερα έχει επεξεργασθεί ο θεολόγος, φιλόσοφος και άριστος γνώστης του τεράστιου έργου του  Αριστοτέλη ο Thomas de Aquin (Ακινάτης) επί τη βάσει της θεωρίας του Σταγειρίτη την δική του θεωρία : „iustitia commutativa“, «iustitia distributiva“ και „iustitia legalis“. Σε αυτήν βασίζεται η Καθολική Κοινωνική Διδασκαλία.

Για τον υλιστή Επίκουρο ήταν αυτονόητο , ότι το συμφέρον προσδιορίζει την Δ. »το συμφέρον ως μητέρα της Δ.»
Ενώ οι στωϊκοί φιλόσοφοι (π.χ. ο Χρύσιππος) θεωρούσαν την Δ. αποκλειστικά ως όρο της γενικής ηθικής, έχει  ο σχόλαρχος της Ακαδημίας Καρνεάδης διατυπώσει μίαν άποψη, η οποία ακόμη και σήμερα είναι επίκαιρη : «η Δικαιοσύνη απαιτεί να αποδώσεις στον καθένα το δικό του» που σημαίνει αυτό που ανταποκρίνεται σε αυτόν ή αυτό που του αξίζει .Αυτό έγινε δυστυχώς στην ευρωπαϊκή ιστορία των ιδεών γνωστό ως γνώμη του Ρωμαίου νομικού Ulpianus : „Iustitia est …suum cuique tribuere». Αλλά γενικά έγινε αυτό γνωστό ως κάτι το αποτρόπαιο,γιατί το έχουν χρησιμοπoιήσει οι Γερμανοί εθνικοσοσιαλιστές για να  εξοντώσουν τους Εβραίους («Jedem das Seine“) στο στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Buchenwald.

Και κάτι για τους στείρους και καθυστερημένους ελληνοκεντριστές : Ο προαναφερθείς Κινέζος φιλόσοφος Hsün Dse έχει διατυπώσει σχεδόν το ίδιο λαμβάνοντας υπόψη την ύπαρξη διαφορετικών κοινωνικών στρωμάτων και τάξεων : »Σε όλους αυτούς πρέπει να δοθεί, ό,τι τους ανήκει».

Συμπεράσματα

α) Οι φλόσοφοι εκπρόσωποι των ανωτέρων κοινωνικών στρωμάτων θεωρούν το νομικό αυτόματα και δίκαιο.
β) Σύμφωνα με την άποψη των ιδεαλιστών φιλοσόφων είναι η Δ. ένας όρος της γενικής ηθικής.
γ) Οι φτωχοί και ανίσχυροι απαιτούν Δ., ενώ οι πλούσιοι και ισχυροί δεν την παραδέχονται.
δ) Δεν υπάρχει πουθενά απόλυτη δικαιοσύνη. Αυτή είναι σχετική και συγκεκριμένη.
ε) Η εφαρμογή των «οριζόντιων μέτρων» είναι έναντι των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων ένδειξη έλλειψης της Δ.
ζ) Εκ των υστέρων δεν είναι από νομική άποψη δυνατό να τιμωρηθούν οι υπαίτιοι της κρίσης. Η τιμωρία θα έχει το πολύ πολιτικό χαρακτήρα που σημαίνει να μην ψηφισθούν πάλι οι υπαίτιοι της σημερινής καταστροφικής κατάστασης.

Δημοσιευθέν στην ηλεκτρονική έκδοση της Καθημερινής (πρώτη φορά 4.1.14 και 16.11.17 τελευταία φορά).