Αχαιοί,  Δαναοί, Ιωνες, Ελληνες, Γραικοί, Ρωμιοί

Περί των ελληνικών εθνωνύμιων

Tα προαναφερθέντα εθνωνύμια έχουν προκαλέσει στη διάρκεια της ιστορίας των Ελλήνων προβλήματα ερμηνείας. Η προσέγγισh  στο θέμα βασίζεται στη μεθοδολογική αρχή της ιστορικά συγκεκριμένης και σχετικής αλήθειας, ότι δηλαδή γεγονότα και γνώμες από το παρελθόν να θεωρούνται στο ιστορικό τους πλαίσιο (τόπος και χρόνος) και όχι με κριτήρια του παρόντος, και ότι η αλήθεια δεν είναι απόλυτη. Μία άλλη αρχή έγκειται στό γεγονός, ότι εθνωνύμια δίδονται συχνά από γειτονικές εθνότητες η από λαούς με ανώτερο πολιτισμό. Ας αναφέρουμε και την αρχή της μεταλλαγής εννοιών και φαινομένων.

Αχαιοί (Δαναοί)

Με αυτά τα ονόματα ήταν οι πρόγονοι των Αρχαίων Ελλήνων στην προϊστορική εποχή γνωστοί στους γείτονές τους. Το εθνωνύμιο Aχαιοί έχει βρεθεί σε ντοκουμέντα των Ασσυρίων. Αρχαιολόγοι βρήκαν πέραν τούτου σφηνωειδή κείμενα των Χιττιτών , στα οποία αναφέρονται κάποιοι Ahhijawa ληστές οι οποίοι είχαν επιτεθεί την Τροία (στα χιττίτικα Truisa) ή Ιλιος (αργότερα Ιλιον, στα χιττίτικα Wilusa). Προστάτης της Τροίας ήταν ο θεός Apalunia (Απόλλων). Επίσης γίνεται λόγος για διενέξεις περί την πόλη Milavata (Μίλητος). Μερικοί αρχαιολόγοι όμως απορρίπτουν αυτήν την άποψη.
Πέραν τούτου έχουν βρεθεί ιερογλυφικά κείμενα από το 1225 π.Χ. περί του αιγυπτολυβικού πολέμου, στον οποίο συμμετείχαν ως μισθοφόροι (σύνηθες) και κάποιοι Aqaiwascha. Και αυτή η γνώμη έχει μερικούς αντίπαλους. Ο Ομηρος αποκαλεί στην Ιλιάδα όλους τους συμμετέχοντες στον Τρωϊκό Πόλεμο από τον ελληνικό χώρο Αχαιούς.

Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη μεταξύ των αρχαιολόγων αποτελούσαν οι Δαναοί την πολεμική αριστοκρατία των Αχαιών. Σε ένα επίσημο ντοκουμέντο της αρχαίας Αιγύπτου από τον 12οαι. π.Χ. αναφέρει ο Φαραώ Ραμσής 3ος μεταξύ πολλών «Λαών της Θαλάσσης» και κάποιους Danuna, αλλά και εδώ δεν σημειώνεται ομοφωνία.

Ιωνες

Οι Ιωνες ήταν το πιό αρχαίο και πιο πολιτισμένο ελληνικό φύλο και έγιναν διεθνώς γνωστοί ύστερα από την εποίκηση της Δυτικής Μικράς Ασίας. Οι Ασσύριοι τους ονόμασαν Γιαβνάϊ, οι Εβραίοι Γιαβάν και οι Πέρσες Γιαούνα. Οι Αραβες και άλλοι ανατολικοί καθώς και οι καυκάσιοι λαοί χρησιμοποιούν το τοπωνύμιο Γιουνανιστάν.
Το εθνωνύμιο Junan είναι σε μερικούς λαούς (Αραβες, Γωργιανοί, Αρμένοι) σχεδόν συνώνυμο με σοφός. Από τους Ιωνες κατάγονται οι περισσότεροι Ελληνες Μικρασιάτες και οι περισσότεροι Πόντιοι από τα παράλια του Εύξεινου Πόντου και δη από την Σινώπη έως την Τραπεζούντα.

Ελληνες

Το εθνωνύμιο Ελληνες ήταν γενικά γνωστό ήδη στην Ιλιάδα.
Οι Ελλοί ή Σελλοί ήταν μία μικρή φυλή από την Δωδώνη ή από τη Θεσσαλία. Ο Θουκυδίδης (ι,3,2) πρεσβεύει την άποψη ότι η Φθιώτιδα είναι η γενέτειρα των Ελλήνων, ενώ ο Ησίοδος χρησιμοποιεί το ενδιαφέρον εθνωνύμιο «Πανέλληνες» (erg. 528) και ο Αρχίλοχος (Fr. 52) ονομάζει όλα τα υπάρχοντα φύλα Ελληνες. Η γλωσσική ρίζα της είναι η λέξη σέλας η οποία σημαίνει φώς και συμβολικά επίσης έξυπνος.
Ο ρήτορας Ισοκράτης αναβιβάζει κάθε βάρβαρο (ξένο) σε Ελληνα, ο οποίος έχει ελληνική παιδεία : “[66] τίνα γὰρ εὑρήσομεν τῶν τότε γενομένων, εἰ τοὺς μύθους ἀφέντες τὴν ἀλήθειαν σκοποῖμεν, τοιαῦτα διαπεπραγμένον, ἢ τίνα τοσούτων μεταβολῶν ἐν τοῖς πράγμασιν αἴτιον γεγενημένον; ὃς αὑτὸν μὲν ἐξ ἰδιώτου τύραννον κατέστησε, τὸ δὲ γένος ἅπαν ἀπεληλαμένον τῆς πολιτείας εἰς τὰς προσηκούσας τιμὰς πάλιν ἐπανήγαγε, τοὺς δὲ πολίτας ἐκ βαρβάρων μὲν Ἕλληνας ἐποίησεν, ἐξ ἀνάνδρων δὲ πολεμικούς, ἐξ ἀδόξων δ’ ὀνομαστούς” (Ευαγόρας). Περιγράφει τη βαθμιαία μεταβολή βαρβάρων σε Ελληνες.

Πάλι ο Ισοκράτης, Πανηγυρικός, ιγ, 50 : “Τοσούτον δ’ απολέλοιπεν η πόλις ημών περί το φρονείν και λέγειν τους άλλους ανθρώπους, ώσθ’ οι ταύτης μαθηταί των άλλων διδάσκαλοι γεγόνασι και το των Ελλήνων όνομα πεποίηκε μηκέτι του γένους αλλά της διανοίας δοκείν είναι, και μάλλον Έλληνας καλείσθαι τους της παιδεύσεως της ημετέρας ή τους της κοινής φύσεως μετέχοντας”. Υπογραμμίζει ιδιαιτέρως,  ότι όλοι αυτοί που ασπάζονται την ελληνική παιδεία θωρούνται ωςΕλληνες.

Το εθνωνύμιο Ελλην έγινε παγκοσμίως γνωστό μέσω του Παιάνα των Σαλαμινομάχων (Αἰσχύλου, Πέρσαι : ” Ὦ παῖδες Ἑλλήνων, ἴτε, ἐλευθεροῦτε πατρίδ᾿ ἐλευθεροῦτε δέ παῖδας, γυναἰκας, θεῶν τε πατρώων ἔδη, θῆκας τε προγόνων· νῦν ὑπὲρ πάντων ἀγών” ) .

Λόγω της ανακήρυξης του Χριστιανισμού σε αυτοκρατορική θρησκεία όλοι οι χριστιανικοί πληθυσμοί έχουν μονομασθεί Ρωμαίοι (υπήκοοι της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας), ενώ το εθνωνύμιο Ελλην έχει επίσημα μεν απορριφθεί ως ειδωλολατρικό, αλλά βαθμιαία άρχισε να χρησιμοποιείται.
Παρακάτω αναφέρονται τα πιο γνωστά παραδείγματα :
Ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος («Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν») έγραψε, ότι οι Μανιάτες από τους ντόπιους ονομάζονται Έλληνες, γιατί παλαιότερα ήταν ειδωλολάτρες όπως όλοι οι Ελληνες.
Η Άννα Κομνηνή («Αλεξιάδα») επισημαίνει: «Και έστιν ιδείν και Λατίνον ενταύθα παιδοτριβούμενον και Σκύθην ελληνίζοντα και Ρωμαίον τα των Ελλήνων συγγράμματα μεταχειριζόμενον και τον αγράμματον Έλληνα ορθώς ελληνίζοντα».
Ο Φώτιος κάνει τη διαπίστωση, ότι τα ελληνικά γράμματα χαίρουν ευρείας εκτίμησης: «προς τα ελληνικά φιλοτιμότερον διέκειτο ή προς τα εκκλησιαστικά».
Τον 11ο αι. ο μέγας λόγιος Μιχαήλ Ψελλός υπογραμμίζει τo πλεονέκτημα του Ρωμανού Γ’ που είχε παιδεία «λόγοις ελληνικοίς» ενώ ο Μιχαήλ Δ’ δεν είχε «παιδείαν ελληνικήν».
Τον 14ο αι. ο Νικόλαος Καβάσιλας ονομάζει λόγιους της Θεσσαλονίκης Έλληνες.
Αμέσως ύστερα από τη 4η Σταυροφορία και την άλωση η λέξη Έλλην έχασε την αρχική σημασία της ως ειδωλολάτρης ή ως αρχαιομαθής, και εννοούσε πρωτίστως του κατοίκους της Κωνσταντινούπολις, της Μικράς Ασίας και της Ελλάδας.
Ο Νικήτας Χωνιάτης («Τα μετά την άλωσιν συμβάντα τη πόλει») επιθυμεί εντόνως την ονομασία Έλληνες. Ο Νικηφόρος Βλεμμύδης αποκαλεί Έλληνες όλους τους Βυζαντινούς βασιλείς. Ο εξέχων αυστριακός ιστορικός Frank Thies έχει εκδώσει ένα βιβλίο (1000 σελίδες, πολύ ενδιαφέρον) με τον τίτλο „Die Griechischen Kaiser, Die Geburt Europas (Οι Ελληνες Αυτοκράτορες, Η Γέννηση της Ευρώπης», 6ος έως 8ος αι., Wien 1992).
Ο αυτοκράτωρ της Νικαίας Ιωάννης Βατάτζης τονίζει σε μίαν επιστολή προς τον πάπα Γρηγόριο Θ’ τη σοφία η οποία «εν τω γένει των Ελλήνων ημών βασιλεύει».
Ο γιος του Βατάτζη Θεόδωρος Β’ Λάσκαρις αναφέρει με υπερηφάνεια το ελληνικό όνομα ως εξής: «απασών γλωσσών το ελληνικόν υπέρκειται γένος» και «Πάσα τοίνυν φιλοσοφία και γνώσις Ελλήνων εύρεμα… Συ δε, ω Ιταλέ, τίνος ένεκεν εγκαυχά;».
Ο Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων τονίζει έναντι του Μανουήλ Παλαιολόγου, ότι οι άνθρωποι των οποίων ηγείται είναι «Έλληνες το γένος ως η τε φωνή και η πάτριος παιδεία μαρτυρεί» και το σημαντικότερο
«Έλληνες γαρ το γένος εσμέν, ως η ημετέρα γλώσσα και παιδεία μαρτυρεί», ενώ ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης απαιτεί να αντικατασταθεί πλήρως η ρωμαϊκή με την ελληνική εθνική ονομασία.
O τελευταίος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος σε ομιλία του προς τον στρατό επικαλείται τη Θεοτόκο ως «καταφύγιο των Χριστιανών, ελπίδα και χαρά πάντων των Ελλήνων» (Γεωργίου Φραντζή, «Ιστορία»).

Εs ist ferner häufig vorgekommen, dass Persönlichkeiten des Westens ab dem 10.Jh. vom “Kaiser der Griechen“ sprachen.Das hing möglicherweise damit zusammen, dass zwischen dem 6. Und dem 7.Jh.im Imperium Romanum Orientalis die lateinische Sprache durch die weit überlegene griechische Sprache ersetzt wurde.

Υστερα από αιώνες στα πλαίσια της ευρωπαϊκής Αναγέννησης οι Ευρωπαίοι Ουμανιστές (Ανθρωπιστές) τον 15ο αι., στην ουσία φιλόλογοι και θαυμαστές του αρχαίου ελληνικού πνεύματος έχουν ξεθάψει την έννοια Ελληνες. Αυτοί όμως εννοούσαν με την έννοια Ελλην μόνον τους αρχαίους Ελληνες.
Στη Γερμανική χρησιμοποιείται μεν το τοπωνύμιο Hellas, αλλά εννοούν μόνον την αρχαία Ελλάδα, ενώ ως γνωστόν η σημερινή Ελλάδα λέγεται Griechenland. Στη Δύση το λατινικό Εθνωνύμιο Graecus αποτελεί τη βάση για το ελληνικό Εθνωνύμιο στη γλώσσα πολλών λαών. Και όταν μιλούν για Hellenen  meinen sie  αποκλειστικά τους αρχαίους ημών.

Tο εθνωνύμιο Ελληνες έχει τον 19ο αι. επίσημα αντικαταστήσει τα γνωστά εθνωνύμια Γραικοί και Ρωμιοί.

Γραικός

Αυτό το εθνωνύμιο είναι αρχαιότατο και προέρχεται από μία μικρή φυλή από την Δωδώνη ή από την Βοιωτία με το όνομα Γραίοι.Οι Ρωμαίοι το παρέλαβαν από Ιλλυρίους προγόνους των Αλβανών και των Μαυροβουνίων ή από τους Ελληνες αποίκους της Σικελίας και πρόσθεσαν το εθνωνυμικό στοιχείo c , όπως π.χ. Germanus- Germanicus, Gallus- Gallicus: Ετσι δημιουργήθηκε το εθνωνύμο Graecus, το οποίο είναι η βάση της ονομασίας μας σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες από την αρχαιότητα έως σήμερα.

Το εθνωνύμιο Graecus ήταν κατ αρχάς τελείως ουδέτερο. Αργότερα όμως έχει προσλάβει μίαν πολύ υποτιμητική σημασία σε τέτοιο βαθμό που ακόμη και σήμερα σημαίνει στα Γαλλικά η λέξη grec Ελληνας ή και απατεώνας ! (Rene Olivier, Wörterbuch Französisch-Deutsch, 12. Edit., Leipzig, 1985, S.258).
Μας εiναι γνωστό εκτός τούτου και το περιφρονητικό Graeculus («μικρός Ελληνας») με την αρχική σημασία «τιποτένιος Ελληνας». Δηλαδή ήδη στην αρχαιότητα άρχισε η διάκριση μεταξύ των ένδοξων αρχαίων Ελλήνων και των Ελλήνων της μεγάλης παρακμής. Οι αρχαίοι Ρωμαίοι έχουν διατυπώσει τη λέξη Graecus, την οποία έχουν παραλάβει μαζί με τη Λατινική όλοι οι άλλοι ευρωπαϊκοί λαοί. Ακόμη και οι Ρώσοι την χρησιμοποιούν.Το εθνωνύμιο Ελλην  αναγεννήθηκε επίσημα τον 19ο αώνα ! Από Γραικούς και Ρωμιούς έγιναν Ελληνες. Η εμπέδωση αυτού του εθνωνυμίου ήταν επίτευξη των μορφωμένων Ελλήνων, γι αυτό και σημειώνεται γενικά η άμεση σύνδεσή της με πολιτισμό και καλλιέργεια, ενώ το εθνωνύμιο Ρωμιός σημαίνει μάλλον καθυστερημένος και αγροίκος.Συμπέρασμα : Στην Ευρώπη συνδέεται το Εθνωνύμιο Ελληνες με τους αρχαίους ημών, ενώ το εθνωνύμιο Γραικός αφορά τους σημερινούς Ελληνες, οι οποίοι δε χαίρουν ιδιαίτερης εκτίμησης εκ μέρους της Δύσης. Σπάνια χρησιμοποιείται και η έκφραση «Οι αρχαίοι Γραικοί».

Ρωμιός

Το εθνωνύμιο Ρωμιός (Ρωμαίος) είναι ελληνική παραλλαγή του εθνωνυμίου Romanus, δηλαδή υπήκοος της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Imperium Romanum Orientalis ) ανεξάρτητα από την εθνότητά του. «Το Βυζάντιο ήταν η ελληνική μονοπολιτιστική αυτοκρατορία, μετάλλαξη της ρωμαϊκής σε χριστιανική, ανατολική, με την Κωνσταντινούπολη ως πρωτεύουσα, και όλοι έγιναν Ρωμιοί. Από πού προέρχεται, λοιπόν, η ρωμιοσύνη ; Οι Ρωμαίοι είναι οι Βυζαντινοί, αλλά η λέξη “Βυζαντινός” δεν υπάρχει στο Βυζάντιο». Γλύκατζη-Αρβελερ, Το Βήμα (9.1.17) . Στη Ρωμαϊκή Ανατολική Αυτοκρατορία ζούσαν πολλοί λαοί  (π.χ. Αρμένοι, Σλάβοι, Ιλλύριοι, Σύροι, Αιγύπτιοι, Εβραίοι, Αραβες και πολυάριθμα φύλα της Μικράς Ασίας) που ήταν  μεν χριστιανοί, αλλά όχι Ελληνες.Οι γηραιοί Πόντιοι καθώς και Κωνσταντινουπολίτες ακόμη και στην δεκαετία του 50 π.χ. έλεγαν ότι ήταν Ρωμαίοι.

Πηγές

-Lexikon der Alten Welt, edit. Von C. Andresen et alt., 3 Bände, Düsseldorf 2001 (Πληροφορία: Αυτό το Standard-Λεξικό (3500 σελίδες ) είναι έργο 236 ειδικών επιστημόνων από τα πανεπιστήμια όλων των γερμανόφωνων χωρών: Γερμανία, Αυστρία, και εν μέρει Ελβετία).
-Brockhaus, Weltgeschichte, 6 Bände, Leipzig, Mannheim 1997.
-Der Brockhaus, Geschichte, Frühzeit und Altertum, Grundlage der Geschichte, 3 Bände, Mannheim 2001.
-Große Enzyklopädie, 10 Bände, Köln 1990.
-Dictionnaire de la civilisation greque, Paris 1996.
-Lexikon der Antike,J. Irmscher (Hrs.), Leipzig, 1987.
-Schachermeyr, Hethiter und Achäer, Leipzig 1935.
-F.Cassola, La Ionia nel mondo miceneo, Napoli 1957.
-J. Guter., Das große Lexikon der Völker, Köln 2006.
-H. Haarmann, Kleines Lexikon der Völker, München 2004.

Πηγές περί Ελλήνων στο Βυζάντιο

-Ε. Γλύκατζη-Αρβελέρ, Ελένη Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Αθήνα 2012.
-Ν. Σβορώνος, Ο μεσαιωνικός ελληνισμός, Aθήναι 1922.
-P. Charanis, Ethnic Changes in the Byzantine Empire in the
Seventh Century, Harvard University 1959. Λεπτομερειακή ενασχόληση με τη μεταλλαγή της εθνότητας.
-G.Bowersock, Hellenism in late antiquity, The University of
Michigan 1996.
-P. H. Wilson, The Holy Roman Empire, 1495–1806, London 1999.
-Μ. Angold, Byzantine ‘Nationalism’ and the Nicaean Empire, Byzantine
and Modern Greek Studies, University of Edinburgh 1975.
- G. Cavallo, The Byzantines,University of Chicago 1997.
- Α.Heisenberg, J. Kromayer, U. v.Wilamowitz-Moellendorff, Staat und Gesellschaft der Griechen und Römer bis Ausgang des Mittelalters (Vol. 2, Part 4), Leipzig und Berlin 1923.
-A. Kaldellis, Hellenism in Byzantium, The
Transformations of Greek Identity and the Reception of the Classical Tradition, Cambridge University 2007. Ενα από τα πιο ενδιαφέροντα βιββλία περί την σχέση μεταξύ της ελληνικής και της βυζαντινής ταυτότητας.
Δημοσιευθέν από το 2014 συχνά στην ηλεκτρονική έκδοση της Καθημερινής,iefimerida ( τελευταία στις 12.2.18 , 29.4.18).