Πελατειακό κράτος», „ Κομματική πελατειοποίηση του Δημοσίου» ή Κλιεντελισμός ;
Εδώ πρόκειται για μία γλωσσολογική , κοινωνιολογική και εθνολογική έρευνα μίας πτυχής του βαλκανοανατολίτικου που σημαίνει υποανάπτυκτου ελληνικού κομματικού συστήματος.
Είναι γενικά γνωστό, ότι ύστερα από την Αστική Επανάσταση στην Γαλλία το 1789, την επικράτηση του αστικού κράτους, την ραγδαία εξέλιξη των επιστημών και την εμπέδωση νεωτεριστικών εννοιών και όρων επί τη βάσει αρχαίων ελληνικών και λατινικών λέξεων, άρχισαν όλοι οι λαοί της Ευρώπης να τις χρησιμοποιούν κατ ευθείαν στην γαλλική γλώσσα ή να τις μεταφράζουν στην εκάστοτε εθνική γλώσσα. Μεταξύ άλλων έγιναν διεθνώς γνωστές πολυάριθμες έννοιες με την κατάληξη -ism (π.χ. patriotism, nationalism etc.). Εν τω μεταξύ συμβαίνει ύστερα από τον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο κάτι το παρόμοιο με την αγγλική γλώσσα μεν, αλλά στην ουσία στηρίζονται και οι δύο γλώσσες στα αρχαία Ελληνικά και στα Λατινικά. Επομένως πρέπει να πάμε ad fontes (στις ρίζες) για να κατανοήσουμε καλύτερα περί τίνος πρόκειται, γιατί υπάρχει όντως μεγάλος κίνδυνος της σύγχισης των εννοιών, όπως έχει αποδειχθεί σε πολυάριθμα σχόλια από 2012 έως σήμερα.
Σην αρχαία ελληνική γλώσσα δσημειώνεται η λέξη πελάτης από το ρήμα πελάζω με την σημασία «ο πλησιάζων» (Ιδέ Langescheidts Taschenwörterbuch, Altgriechisch, Berlin et alt., 1990, S.340 ) ή ένα άτομο είναι εξαρτημένο από άλλο άτομο ( Ιδέ Benselers Griechisch-Deutsches Wörtersbuch, Leipzig, 1981, S. 613 ). Αυτή η ερμηνεία είναι οπωσδήποτε δανεισμένη από τον Πλάτωνα : «ο αντι τροφών υπηρετών και προσπελάζων , από του πέλας ήτοι εγγύς εκαλείτο ο δι ένδειαν προσιών μίσθιος δε υπηρετών « (Ιδέ Γ. Μπαμπινιώτη, Ετυμολογικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα, 2010, σ. 1074). Το Λεξικόν της Νέας Ελληνικής Γλώσσης, Πρωίας ( Αθήναι, χωρίς έτος, δεύτερος τόμος, σ. 1893 ) ερμηνεύει την λέξη πελάτης ως εξής : «ο πλησιάζων και δη όπως ζητήση προστασίαν , προστατευόμενος, υποτακτικός».
Και όμως έχει επικρατήσει μάλλον η λατινική γλώσσα αρχικά με την λέξη cliens ( Γεν. clientis), η οποία είναι στην περίπτωση αυτή ευρύτερη αναδεικνύοντας τις εξής ερμηνείες : προστατευόμενος, υποτακτικός, ο patronus είχε την υποχρέωση να προστατεύσει τον clientem , ενώ αυτός είχε έναντι του προστάτη υποχρεώσεις και μεταξύ τους υπήρχε μια κάποια σχέση αμοιβαιότητας (clientula), ( Ιδέ K.E. Georges, Kleines Lateinisch-Deutsches Handwörterbuch, Leipzig, 1890, S.434. Αυτό το «μικρό» Λεξικό έχει 2700 πυκνογραμμένες σελίδες ! ). Εχω συγκρίνει μερικά Λεξικά νεολατινικών γλωσσών (Ιταλικά, Γαλλικά, Ισπανικά και Πορτογαλλικά) καθώς και ένα της αγγλικής γλώσσας και διεπίστωσα, ότι μόνον ένα Λεξικό της ισπανικολατινοαμερικανικής γλώσσας αναφέρει την λέξη cliente με την σημασία του προστατευόμενου.
Μόνον μέσω γκουγκλαρίσματος κατόρθωσα να βρω λίγα κοινωνιολογικά και εθνολογικά άρθρα περί του φαινομένου του clientelism μεν, όμως τα παραδείγματα δεν αφορούν ουδεμία ευρωπαϊκή χώρα, αλλά κυρίως αφρικανικές και λατινοαμερικανικές χώρες (sic) ! Πέραν τούτου έχω διαπιστώσει, ότι πρωτίστως Αμερικανοί και Αγγλοι Κοινωνιολόγοι και Εθνολόγοι έχουν ερευνήσει το ενδιαφέρον φαινόμενο του Κλιεντελισμού. Σημειώνονται και μερικές προσπάθειες ερμηνείας εκ μέρους Ισπανών, Ιταλών και Βραζιλιανών. Υπάρχει και μία μικρή ελληνική προσπάθεια , η οποία αγγίζει το ελληνικό πρόβλημα του «πελατειακού κράτους». Διαπιστώνουμε , ότι ο μη επιστημονικός αλλά μόνον πολιτικός και δημοσιογραφικός όρος του «Πελατειακού κράτους» είναι μία μετάφραση του όρου των Πολιτικών επιστημών, της Κοινωνιολογίας και της Εθνολογίας clientelism(us) στην ελληνική γλώσσα. Δηλαδή είναι μερικές φορές ωφέλιμο και σκόπιμο να μεταφράσουμε πίσω σχεδόν καθιερωμένες εκφράσεις από τα Ελληνικά στην αρχική γλώσσα. Μέσω αυτού του τρόπου είμαστε σε θέση να διεισδύσουμε στον πυρήνα ενός φαινομένου (punctum quaestionis).
Το πρόβλημα όμως είναι πιό πολύπλοκο , γιατί σημειώνεται και το φαινόμενο της «κομματικής πελατείας» ή σωστότερα του «πελατειακού κόμματος». Ακριβώς τώρα που το γράφω αυτό θυμήθηκα, ότι η έκφραση «πελατειακό κόμμα» , χρησιμοποιείται συχνά στην Ευρώπη και αφορά δυστυχώς μόνον τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα ! Αυτό σημαίνει, ότι τα κόμματα αυτά εκτός από το ΚΚΕ (δεν είμαι οπαδός του) δεν έχουν πραγματικά πολιτικά προγράμματα, ούτε σωστούς μηχανισμούς και εξαρτώνται από σημαντικές πολιτικές προσωπικότητες, οι οποίες επιβάλλονται και σε μερικές περιπτώσεις μεταβάλλουν το λεγόμενο κόμμα σε οικογενειακή υπόθεση ( Παπανδρέοι, Καραμανλήδες, Μητσοτάκηδες ). Σε αυτή την περίπτωση υπάρχει μία στενή σχέση μεταξύ του Κλιεντελισμού και της οικογενειοκρατίας (νεποτισμός).
Να δούμε, τι γράφουν οι ειδικοί επιστήμονες : «Clientelism is definide as transactions between politicians and citizens where be material favors are offered in return for political support at the polls“ (L. Wantschekon, Clientelism and voting behavior Evidence from a Field Experiment in Benin , in : World Politics, 55/2003 , p.400, εφιστώ την προσοχή των συσχολιαστών επί του ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΟΥ παραδείγματος).
Λίαν ενδιαφέρων είναι ο ορισμός σε ένα λατινοαμερικανικό άρθρο : Clientelismo : „relaciones INTERPERSONALES en el sistema politico ha incluido con frecuencias“. Εδώ επισημαίνονται δύο πτυχές του φαινομένου : Σχέσεις μεταξύ ατόμων και επανάληψη. Το βραζιλιανό Λεξικό αναφέρει άλλες πτυχές : «sub-sistema de relacao politica- em general ligado ao coronelismo „ : Πρόκειται για ένα πολιτικό υποσύστημα , το οποίο επικρατούσε όντως τον 19ο αι. και εμπεριείχε υπολλείμματα του φεουδαρχισμού ! Ενα ιταλικό Λεξικό επισημαίνει εντονότατα το αμοιβαίο συμφέρον, το αμοιβαίο όφελος και την ανταλλαγή ως χαρακτηριστικά στοιχεία του Κλιεντελισμού : «La practica del clientelismo tende a garantire il reciproco interesse o il mutuo vantaggio tra chi fornisse i benefici e chi ne ottiene il controcambio“.
Ο ορισμός του Κλιεντελισμού σε ένα ειδικό Λεξικό στα Γερμανικά είναι πιό στρογγυλός και αναφέρει και ομάδες, δηλαδή όχι μόνον άτομα και τονίζει την άνιση ισχύ μεταξύ τους και επομένως την εξάρτηση καθώς και την βοήθεια, προϋποτιθέσθω, οτι θα υπάρξει φερεγγυότητα του αδύναμου έναντι του ισχυρού. Και εδώ επισημαίνεται η αμοιβαιότητα της δημιουργηθείσας σχέσης : »Verhältnis zwischen Gruppen oder Personen mit ungleichen Machtpositionen , wobei die eine Seite (Patron) der anderen (Klientel) Unterstützung bietet, wenn diese ihre Loyalität zusichert“ (C. Lenz und N. Ruchlak, Kleines Politisches Lexikon, München, Wien, Oldenbourg, 2001, S.111).
Συμπεράσματα
1. Η δημοσιογραφική και το πολύ πολιτική έκφραση »Πελατειακό κράτος» είναι άστοχη και επιπόλαια μετάφραση του ευρωπαϊκού καθιερωμένου όρου (terminus scientificus) της Κοινωνιολογίας , των Πολιτικών Επιστημών και της Εθνολογίας Clientelism(us). Συνέχεια
2. Πρόκειται για σχέση μεταξύ ατόμων ή σε σπάνιες περιπτώσεις μεταξύ ενός ατόμου και μίας ομάδας.
3. Τα άτομα είνα σχετικά με την θέση στην κοινωνία και στο κράτος άνισα ( προστάτης-προστατευόμενος).
4. Ο πολίτης ως ανίσχυρος αναλαμβάνει συνήθως την πρωτοβουλία και αποτείνεται σε ένα πολιτικό λόγω μίας εξυπηρέτησης.
5. Ο πολιτικός υπόσχεται να εξυπηρετήσει τον πολίτη (π.χ. διορισμός , προσέχετε, όχι στην ανύπαρκτη επιχείρηση του πολιτικού, αλλά στο ΔΗΜΟΣΙΟ). Ετσι προκύπτει για την οικογένεια του πολίτη με την τακτοποίηση του παιδιού της ένα τεράστιο όφελος, αλλά για τα ίσως καταλληλότερα «παιδιά» μία επίσης τεράστια αδικία.
6. Ο πολίτης εκπληρώνει την υπόσχεσή του, ψηφίζοντας τον πολιτικό, ο οποίος θα γίνει βουλευτής, ίσως κάποτε και υπουργός, εν ολίγοις αυτός οικονομικά μπορεί για πολύν καιρό να τακτοποιηθεί .
7. Η αμοιβαιότητα είναι δυνατόν να συνεχισθεί , γιατί από το ένα μέρος ο πολίτης έχει και άλλα παιδιά, ανεψιούς, γαμπρούς κτλ. που πρέπει και αυτοί να τακτοποιηθούν συνήθως εις βάρος του συνόλου. Ετσι εξαπλώνεται η αναξιοκρατία ως καρκίνωμα σε όλην την κοινωνία. Από το άλλο μέρος ο πολιτικός συνήθησε να ζεί σχετικά πλούσια και θέλει να συνεχισθεί αυτή η παραδεισιακή ζωή ( π.χ. κάποιος Καλογγιάννης από την Κρήτη ήταν 50 (πενήντα χρόνια) μέλος της Βουλής ).
8. Μεταξύ του πολίτη και του πολιτικού (όχι του δημοσίου υπαλλήλου) εστιάζεται το Δημόσιο ως κρατικό εργαλείο και ως κυρία βάση του Κλιεντελισμού. Αντιμετωπίζουμε λοιπόν όχι το «Πελατειακό κράτος», αλλά το «Πελατειακό κόμμα» και επομένως την «Κομματική Πελατειοποίηση του Δημοσίου», την νεοελληνική εκδοχή του Κλιεντελισμού.
9. Επικρατεί όμως όπως πολύ συχνά ένα εννοιολογικό χάος. Γι αυτό προτείνουμε εδώ να χρησιμοποιηθεί ο terminus scientificus generalis Κλιεντελισμός και όχι οι εκφράσεις «Πελατειακό κράτος» ή «Κομματική Πελατειοποίηση του Δημοσίου».
10. Ο Κλιεντελισμός είναι συνήθως ένα τριτοκοσμικό φαινόμενο , όπως και η Οικογενειοκρατία. Και όμως στην Ελλάδα διαπιστώνουμε και τα δύο υπολλείμματα του Φεουδαλισμού.
11. Το φαινόμενο του Κλιεντελισμού είναι ένδειξη υποανάπτυκτων παραγωγικών δυνάμεων σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μην διατίθεται εργασία για όλους. Δηλαδή δεν είναι τυχαίο που αυτό είναι ευρέως διαδεδομένο σε τριτοκοσμικές χώρες και στην Ελλάδα.
12. Ο Κλιεντελισμός συνοδεύει την ελληνική κοινωνία ως μίασμα απο την εμπέδωση του νεοελληνικού κράτους και ανήκει από εθνολογική άποψη στις διαχρονικές εθνικές παθογένειες ως κάτι το αυτονόητο.
13. Ο Κλιεντελισμός επικρατεί σε ο,τι αφορά την Ευρώπη , κυρίως στην Ελλάδα, γιατί εδώ διαπιστώνουμε ένα κρατικό μόρφωμα χωρίς την conditio sine qua non (τελείως απαραίτητητη προϋπόθεση) ενός κράτους, την ΚΡΑΤΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ των πολιτών, την οποία δεν βρήκα έως τώρα ως όρο σε κανένα νεοελληνικό Λεξικό. Ο μεσαίος Νεοέλληνας θεωρεί το κράτος σχεδόν εχθρό του. Το κακό έγκειται στο ό,τι δεν υφίσταται ούτε ο όρος ΝΟΜΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ των πολιτών , αλλά αυτό το παράξενο «αίσθημα του Δικαίου», το οποίο μπορεί ο κάθε παμπόνηρος να ερμηνεύσει σύμφωνα με το δικό του εγωϊστικό συμφέρον. Αδιανόητα φαινόμενα στη προηγμένη Ευρώπη. Και οι δύο όροι κρατική συνείδηση και νομική συνείδηση είναι στη νεοελληνική γλώσσα σχεδόν άγνωστοι.
14. Εγείρεται στα σοβαρά το βασικό ερώτημα, εάν η Πατρίδα μας ίσως να είναι ένα failed state (αποτυχημένο κράτος), όπως μερικά αφρικανικά κράτη. Τί ντροπή ιστορικών διαστάσεων !
Ιδέ επίσης εδώ στο Μπλογκ μου το αρθρο “Κοινωνική Συμφωνία a la grec της αμοιβαίας Διαφθοροποίησης”, «Nεοέλλην , Ανήρ Πολιτικός, Αλήτης, Κάθαρμα, Μπάσταρδο».
Δημοσιευθέν από το 2014 συχνά στον κεντρικό ηλεκτρονικό τύπο (Καθημερινή, Το Βήμα, Τα Νέα, Ελληνική Γνώμη (25.7.17)