Μεταφυσική ( στην Φιλοσοφία, όχι στην Θεολογία), Διάλογος με Χρήστο Γιανναρά
Περί της Μεταφυσικής, συστηματικά, εμπεριστατωμένα
Πάλι ευκαιρίας δοθείσης το θεωρώ απαραίτητο να παρουσιάσω το πολύ δύσκολο θέμα της Μεταφυσικής μόνον υπό το πρίσμα της σύγχρονης Φιλοσοφίας. Η Θεολογία δεν ενδιαφέρει ουδόλως, γιατί ενώ η Φιλοσοφία ως επιστήμη βασίζεται σε επιστημονικές γνώσεις, η Θεολογία έχει ως υπόβαθρο την πίστη, η οποία πάλι εκφράζει εικασίες, δοξασίες και μέσω σοφιστικών τεχνασμάτων στην ουσία όντως φαντασιώσεις αναβιβασμένες σε «ιερά και όσια».
Αυτονοήτως έχω προ μισού αιώνα σπουδάσει μεταξύ άλλων και Φιλοσοφία, αλλά δέον να λάβω υπ όψη ποιά γνώμη πρεσβεύουν και σήμερα οι διακεκριμένοι Φιλόσοφοι, στους οποίους δυστυχώς δεν ανήκει κανένας Νεοέλληνας.
1.Η έννοια της αριστοτελικής Μεταφυσικής
Κατ αρχάς η έννοια «μεταφυσική» ( αγγλ. metaphysics, γαλλ. metaphysique) αφορούσε την ονομασία για τα 14 βιβλία του Αριστοτέλη, τα οποία έχει ταξινομήσει ο Περιπατητικός Ανδρόνικος από τη Ρόδο (70 π.Χ.) πίσω από τα οχτώ βιβλία της «Φυσικής» («τα μετά τα φυσικά», τα φυσικά ως »δεύτερη Φιλοσοφία»).
Το περιεχόμενό τους αποτελούσαν την «πρώτη Φιλοσοφία («περί πρώτης φιλοσοφίας») η σύμφωνα με τον Θεόφραστο «η περί των πρώτων θεωρία» (η θεωρία αυτού που υπάρχει ως πρώτον), την οποία ο Αριστοτέλης έχει ορίσει ως επιστήμη που ατενίζει το Είναι γενικά, στο οποίο ανήκουν αντικείμενα που είναι (οι πρώτες αιτίες και αρχές , Met. A2.982b9 η «ον ή ον» , Μet. E1.1026a31 ή αμφότερα μαζί «οί πρώτες αιτίες του όντως Οντος» , Met. Γ1.1003a30-31, σε άλλο έργο του χρησιμοποιεί την έννοια »σοφία», Eth.Nic. Z7.1141a16ff.) .
Η «πρώτη Φιλοσοφία» δεν ασχολείται με τη φύση, αλλά με την ουσία του φονταμέντου της, γι αυτό είναι και η επιστήμη περί του θεϊκού (Met.A8.1074a35-36). Σε αντίθεση με τον Πλάτωνα (Ιδέες), ο Αριστοτέλης έχει εμπεδώσει μία φιλοσοφική Θεωρία περί της εννοιολογικής διάρθρωσης της απόκτησης γνώσης καθώς και της γνώσης επί τη βάσει της εμπειρίας. Οι πιο σημαντικές έννοιες της Μεταφυσικής του Αριστοτέλη είναι το σχήμα, η ύλη, η ουσία, το είναι, η αλήθεια, η ψυχή, η αθανασία, η ελευθερία και ο θεός. Ακριβώς αυτή η ερμηνεία της Μεταφυσικής είναι ο λόγος που αυτή έχει ονομασθεί «γενική Mεταφυσική (Μetaphysica generalis). Από την εποχή του Αριστοτέλη σημειώνεται επί αιώνες μία άμεση σχέση έως και συνωνυμία μεταξύ της Φιλοσοφίας και της Μεταφυσικής.
2. Εννοια και ουσία της Μεταφυσικής
Στην εποχή του Μεσαίωνα η Μεταφυσική θεωρείτο ως γενική φιλοσοφική θεωρία περί του υπερφυσικού, το οποίο υφίσταται πέραν του υλικού κόσμου, αποτελεί το «αληθινό Είναι» και τη βάση «του όντως Οντος». Υπό αυτή την έννοια η Μεταφυσική θεωρείτοεκ μέρους του Thomas Aquinas (S.c.g.III, 25) ως «prima philosophia“ και θεωρείται ακόμη και σήμερα εκ μέρους ιδεαλιστών Φιλόσοφων (π.χ. Νεοθωμιστές) ως βασική και καθοριστική επιστήμη για συγκεκριμένους επιστημονικούς κλάδους, όπως για τη Λογική, τη Γνωσιολογία, την Οντολογία, την Αισθητική κλπ. ως «ειδική Μεταφυσική» (Metaphysica specialis“).
Το Μεσαίωνα η Μεταφυσική θεωρείτο ως «Βaσίλισσα των επιστημών» (Thomas Aquinas) που ασχολείται ιδιαιτέρως με τη διαφορά μεταξύ του θεϊκού και του κοσμικού Είναι.
Το ιδιαίτερο γνώρισμα όλων των μεταφυσικών αντιλήψεων είναι η οριστικότητα και η ακινησία. Εχοντας ως αφετηρία μίαν υποθετική βασική αρχή (Θεός, Είναι, Ιδέα, Εγώ, Μονάδα, a priori, Υλη, Αντίθεση, Χρόνος, Βούληση, Ελπίδα κτλ.) προσπαθούν οι Μεταφυσικοί να ερμηνεύσουν τον κόσμο.
Στην ουσία η Μεταφυσική έχει εμπεδώσει ένα δογματικό οικοδόμημα, αποτελούμενο από πολυάριθμες έννοιες και ιδέες οι οποίες ουδεμία σχέση έχουν με την αντικειμενική πραγματικότητα.
3. Αντίπαλοι της Σχολαστικής Μεταφυσικής
Η Σχολαστική Μεταφυσική αποτελεί μία σύνθεση της ιδεαλιστικής αρχαίας ελληνικής Φιλοσοφίας αφ ενός και της χριστιανικής Θεολογίας («Θεωρία» περί του Θεού) αφ ετέρου.
Ηδη κατά το τέλος του Μεσαίωνα στη μεταβατική περίοδο από τη via antiqua (παλαιός βίος) στη via moderna (σύγχρονος βίος) και τον καθοριστικό και σχεδόν κοσμοϊστορικό διαχωρισμό Φιλοσοφίας και Θεολογίας, Γνώσης και Πίστης, Νοημοσύνης και »θείας» Αποκάλυψης άρχισαν βαθμιαία οι αμφισβητήσεις περί της αλήθειας της (αριστοτελικής) Σχολαστικής Μεταφυσικής.
Η ενασχόληση με το αρχαίο ελληνικό πνεύμα έχει λάβει χώραν εκ νέου και δη άνευ θρησκόληπτων παρωπίδων και μεγάλων διαστρεβλώσεων. Αυτή η απελευθερωτική διαδικασία έχει εντατικοποιηθεί εκ μέρους του Προτεσταντισμού και έφθασε στο crescendo της στον ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ. Οι Αγγλοι Εμπειριστές Μ.D. Humes, W. Ockham, FRANCIS BACON, J Locke, και λίγο αργότερα οι περίφημοι Γάλλοι Υλιστές C.A. Helvetius, P.H. d` Holbach και J.O. de La Metrie , έχουν επιτεθεί σχεδόν μετωπικά κατά της Σχολαστικής Μεταφυσικής αποκαλώντας την ως κάτι το σκοτεινό, απατεωνικό και παθολογικό, δηλαδή ψευδοεπιστήμη για αρρωστημένα μυαλά. Αυτά είναι θανατηφόρα χτυπήματα.
Ο διεθνώς μεγαλύτερος Φιλόσοφος ύστερα από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, ο Γερμανός Immanuel Kant έθεσε ως σκοπόν του να καταστρέψει αυτό το κατά τη γνώμη του ουχί επιστημονικό μεταφυσικό οικοδόμημα πρωτίστως μέσω του περίφημου έργου του «Kritik der reinen Vernuft» (1781), όπου ερευνά τις δυνατότητες της ανθρώπινης γνώσης και αποδεικνύει, ότι αυτή δεν επιτρέπεται να ξεπερνάει το όριο της εμπειρίας. Από την άλλη μεριά όμως υποστηρίζει μία σωστή υπερβατική (transzendental) μεταφυσική φιλοσοφική Θεωρία (B XXXVI) ως Επιστήμη περί των ορίων της ανθρώπινης νοημοσύνης. Περί αυτού έχει εκδώσει ένα μικρό σύγγραμα με τον τίλο “Träume eines Geistersehers“ : «Oνειρα κάποιου που βλέπει φαντάσματα» (A 115, Akad. Ausg. II, 368). Γενικά η Transzendentalphilosophie (Υπερβατική Φιλοσοφία) του Καντ αποτελεί μία πραγματική «Στροφή του Κοπερνίκου) και περάτωση της Σχολαστικής Μεταφυσικής. Ο Καντ έχει λοιδορήσει τηνΣχολαστική Μεταφυσική ως εξής : «Η Μεταφυσική είναι ένας σκοτεινός ωκεανός χωρίς ακτές και φάρους με φιλοσοφικά ναυάγια». Ο Voltaire είπε κάτι το επίσης λοιδορικό : «Τέσσερις χιλιάδες τόμοι μεταφυσικής δε θα μας μάθουν, τί είναι η ψυχή».
Ο άλλος τιτάν της παγκόσμιας Φιλοσοφίας, ο Γερμανός Georg Wilhelm Friedrich Hegel έκανε γενική επίθεση κατά της μεσαιωνικής Μεταφυσικής, την οποία κατηγόρησε λόγω της μονόδρομης μεθόδου και τις αφηρημένες έννοιές της και πρότεινε, οι Φιλόσοφοι να την αντικαταστήσουν με τη Λογική, στην οποία το πνεύμα μπορεί μέσω κατάλληλων λογικών εννοιών να εξελιχθεί και δη με διαλεκτικό τρόπο.
Αυτονοήτως η παραδοσιακή Μεταφυσική είχε πολλούς σημαντικούς αντίπαλους, οι οποίοι την κατηγορούσαν ως δογματική, ως ένα «φλοσοφικό λεξικό σκοτεινών ψευδολέξεων το οποίο δεν εμπεριέχει τίποτα το χρήσιμο» (Walch).
Ηδη στα τέλη του 19ου αι. έχει διατυπωθεί και επικρατήσει η γενική άποψη, ότι η Μεταφυσική πνέει τα λοίσθια. Σήμερα ανήκουν στους μεγαλύτερους αντίπαλους της Μεταφυσικής η Γλωσσοαναλυτική Φιλοσοφία, ο Λογικός Εμπειρισμός και η Θεωρία της Επιστήμης (βαθμιαία αντικαθιστά την έννοια Φιλοσοφία). Ολοι οι σύγχρονοι Φιλόσοφοι την κατηγορούν, ότι η Μεταφυσική εκουσίως συγχύζει την πραγματικότητα με φαντασίες. Ο Φιλόσοφος Carnap π.χ. συγκρίνει τη Μεταφυσική με «Λυρική (λυρικό ποίημα) με το περιτύλιγμα μίας θεωρίας « και τους Μεταφυσικούς με «μουσικούς χωρίς ικανότητες μουσικών«. Και ο μεγάλος Φιλόσοφος L. Wittgenstein (Tractatus logico-philosophus, 1921) αξιολογεί τη Μεταφυσική ως μίαν ενασχόληση εντός των ορίων μεταξύ του νοητού και της ανοησίας. O Wittgenstein γράφει το εξής άκρως ενδιαφέρον: «Εάν δεν μπορεί κανείς να μιλήσει για κάτι, ας σιωπήσει».Δηλαδή κατά τη γνώμη του η Μεταφυσική έχει εξαφανισθεί ανεπιστρεπτί. Ο Bertrand Russel πάει πιο πέρα διατυπώνοντας την εξής αξιολόγηση: «Για να είσαι καλός φιλόσοφος, πρέπει να αποκηρύξεις τη μεταφυσική».
3. Μεταλλαγή της Μεταφυσικής
Η ταχεία εξέλιξη των φυσικών επιστημών (στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ, όχι στα Βαλκάνια, ούτε στην ορθόδοξη Ρωσία), ανάγκασε τους εκπροσώπους της Μεταφυσικής να προσαρμοσθούν κάπως στα νέα δεδομένα. Εχουν δημιουργηθεί νέες φυσικές επιστήμες, στηριζόμενες στη συλλογή και συστηματική ανάλυση στοιχείων. Εχει επιστημονικά αποδειχθεί, ότι ούτε τα αντικείμενα ούτε οι έννοιες περί αυτών έχουν αιώνιο χαρακτήρα και είναι άκαμπτες και αμετάβλητες. Οι καθοριστικές αρχές στην ζωή καθώς και στην επιστήμη είναι η αέναη μεταλλαγή (Ηράκλειτος “Πάντα ρεί”) και η πρόοδος,
Γενικά σημειώνεται ήδη από τον παρελθόντα αιώνα κάποιο ενδιαφέρον για τη Μεταφυσική πρωτίστως ως αντικείμενο ενασχόλησης, αλλά μερικοί Φιλόσοφοι (π.χ. o Xusserl) ποσπαθούν να αναβιβάσουν εκ νέου τη Μεταφυσική σε μία «Πρώτη Φιλοσοφία» επιδιώκοντας να προσδώσουν στην ανθρώπινη ύπαρξη ένα «βαθύ νόημα»
Εγείρεται το εύλογο ερώτημα, τί άραγε κάνουν οι άνθρωποι στον τεράστιο Κύκλο Πολιτισμού του Κονφουκιανισμού χωρίς Θεό και Μεταφυσική η οποία αποτελεί κατά τη γνώμη τους μάλλον μία μεγάλη ανοησία ; Δεν έχει η ζωή τους νόημα;
Πηγές
-Aristoteles, Metaphysik, ISBN 978-3-7306-0215-7, Köln 2015
-I. Kant, Prolegomena zu einer jeden künftigen Metaphysik Leipzig, 1979
-I. Kant, Kritik der reinen Vernunft, Leipzig 1986
-I. Kant, Kritik der praktischen Vernunft, Leipzig 1978
-M. Buhr, Immanuel Kant, Leipzig 1967
- Oxford illustrated History of Western Philosophy, Oxford University Press, 1994
-Geschichte des wissenschaftlichen Denkens im Altertum, Edit. Autorenkollektiv unter Leitung von Fritz Jürss, Akademie der Wissenschaften, Berlin 1982
-A. Pichot, La naissance de la sciense, Paris 1991
-H. Poller, Die Philosophen und ihre Kerngedanken, Ein geschichtlicher Überblick, ISBN 978-3-7892-8271-3, München 2007
-Enzyklopädie Philosophie und Wissenschaftstheorie, Edit. J.
Mittelstraß, ISBN 3-476-02012-6. Stuttgart- Weimar, 2004, Band 2,S. 870-874, Band 4, S. 333-336
-Philosophisches Wörterbuch, Edit. G.Klaus-M. Buhr, Band 2, S. 715-716, 1094
-DUDEN ; Die Philosophie, Ein Sachlexikon der Philosophie, Edit., R. Ohlig, ISBN 3-411-02206-X
-Geschichte der mittelalterlichen Philosophie, Lehrbuch, Verlag der Wissenschaften, ISBN 3-326-00464-8, Berlin 1989 (πανεπιστημιακό εγχειρίδιο)
-R. Carnap, Überwindung der Metaphysik durch logische Analyse der Sprache, Erkenntnis 2(1931), S.219-241 (δυσνόητο, αλλά πολύ χρήσιμο)
-M. Heidegger, Kant und das Problem der Metaphysik, Frankfurt 1985
-G. Knapp, Der antimetaphysische Mensch. Darvin-Marx—Freud, Stuttgart 1973 (θανάσιμο χτύπημα στη Μεταφυσική)
-W. Krampf, Die Metaphysik und ihre Gegner, Meisenheim 1973 (άκρως διαφωτιστικό)
-E. Topitsch, Vom Ursprung und Ende der Metaphysik,. Studie zur Weltanschauungskritik, München 1972. Εδώ αναδεικνύεται το ΤΕΛΟΣ της παραδοσιακής Σχολαστικής Μεταφυσικής., η οποία επικρατεί ακόμη στη Θεολογία.
-F.Kaulbach, Einführung in die Metaphysik, Darmstadt 1982 (Πανεπιστημιακό Εγχειρίδιο)
J. Habermas, Auch eine Geschichte der Philosophie, Band 2 Vernünftige Freiheit. Spuren des Diskurses über Glauben und Wissen, Berlin 2019
-M. Blay, Dictionnaire des concept philosophiques, Pars 2013
-J.Grondin, Introduccion a la metafisica,Editorial Herder 2006
-J.L. Pardo, La metafisica, Preguntas sin respuesta y problemas sin solucion, Valencia 2006
Καθημερινή (20.11.16)
Από το βιβλίο μου: Παναγιώτης Δημητρίου Τερζόπουλος (Panos Terz), Εγκυκλοπαιδική και Κοινωνική Μόρφωση, Εκλαϊκευμένα: Φιλοσοφία, Διεθνές Δίκαιο, Διεθνείς Σχέσεις, Πολιτολογία, Πρώτος Τόμος , ISBN: 978-620-0-61337-0, Saarbrücken 2020, 289 σελίδες, σ.68 ff.