Ελληνική Γλώσσα, Δημοτική και Καθαρεύουσα

Το γλωσσικό πρόβλημα με έχει στο παρελθόν απασχολήσει, γιατί δεν είχα κατανόηση για το παράξενο φαινόμενο της ελληνικής διγλωσσίας : Η Καθαρεύουσα για τους δήθεν μορφωμένους και η Δημοτική για τον απλό λαό, αν και σε αυτήν έχει γραφεί η νεοελληνική λογοτεχνία. Από ό,τι έχω έως τώρα διαβάσει, μια τέτοια διγλωσσία δεν σημειώνεται σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες, οι οποίες έχουν εξελιχθεί φυσιολογικά και χωρίς τεχνάσματα.

Από αυτά που έχω τα παρελθόντα έτη όχι τόσο συστηματικάσυλλέξει και διαβάσει γύρω από την ελληνική γλώσσα , καταλήγω στο εξής αποτέλεσμα :

Η Καθαρεύουσα (έως το 1976)) αποτελεί μία τεχνιτή γλώσσα, η οποία εστιάζεται μεταξύ της Ελληνιστικής Κοινής ( από το 330 π.Χ. έως το 700 μ.Χ.,τελευταίο στάδιο της Αρχαίας Ελληνικής) , από την οποία έχει παραλάβει πολλά χαρακτηριστικά στοιχεία και της Δημοτικής.

Σε ό,τι αφορά τα στάδια της Ελληνικής γλώσσας , σημειώνεται και άλη γνώμη :
α)Ελληνιστική Κοινή (300 π.Χ. -565 μ. Χ.).
β) Μεσαιωνικά Ελληνικά (565-1453).
δ) Νεοελληνικά (από το 1453 έως σήμερα).

Η Δημοτική (από το 1700 ) είναι η σύγχρονη Νέα Ελληνική γλώσσα και μπορεί να χαρακτηρισθεί ως κόρη της Μεσαιωνικής Ελληνικής (από το 700 έως το 1700, μόνον οι πολύ μορφωμένοι , ιεράρχες και θεολόγοι μιλούσαν την Ελληνιστική Κοινή και μερικοί ακόμη και την Κλασική) , η οποία έπεται της Ελληνιστικής Κοινής.
Η Δημοτική έχει εμπλουτισθεί σημαντικά με λέξεις μεν από την καθαρεύουσα, αλλά με άλλες καταλήξεις.
Εν τω μεταξύ η Δημοτική έχει τόσο εξελιχθεί που ο μέσος Ελληνας δεν την κατέχει, πολλοί δεν την καταλαβαίνουν. Μερικοί ποιητές έφθασαν στο σημείο να αξιοποιούν ομηρικές λεξεις κα επί τη βάσει των να γράφουν ποιήματα, τα οποία είναι για έναν που δεν κατέχει την Ομηρική ακατανόητα. Εχω μια τέτοια εμπειρία με έναν γνωστό ποιητή.

Συμπέρασμα : Η Δημοτική δεν είναι κόρη, αλλά το πολύ εγγονή της Ελληνιστικής Κοινής.

Λοιπόν πιο συγκεκριμένα.
1. Είναι γνωστό, ότι οι μορφωμένοι Ελληνες έγραφαν στη μεσαιωνική Γλώσσα, ενώ ταυτόχρονα ο λαός μιλούσε την Δημοτική που περιείχε πολλες ξένες λέξεις.
Ο Κοραής σκέφθηκε να τονώσει την ελληνική εθνική συνείδηση και ταυτόχρονα να ενδυναμώσει τον δεσμό με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, γι αυτό έχει επί τη βάσει πρωτίστως της Ελληνιστικής Κοινής να εμπεδώσει την Καθαρεύουσα . Στην ελληνική Φιλολογία έχει αυτή ονομασθεί ως τεχνητή γλώσσα. Εχει αναβιβασθεί σε επίσημη γλώσσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους και παραμελήθηκε η σχεδόν περιφρονημένη αλλά ζωντανή Δημοτική. Ετσι έχει δημιουργηθεί η διγλωσία ελληνικής sui generis. Τωρα επικρατεί στη γλώσσα μας ένα αφάνταστο χάος που είναι ΑΓΝΩΣΤΟ στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Μία γλώσσα, μία γραμματική.

2. Στην Ευρώπη έχει επικρατήσει ως επίσημη γλώσσα (διοίκηση, διπλωματία, επιστήμη) η Λατινική γλώσσα (όχι τεχνητή) έως τον 18ο αι. αυτονοήτως έχει κάπως απλοποιηθεί, και οι γλωσσολόγοι την ονόμασαν σε σύγκριση με την υπερεξελιγμένη Κλασική Λατινική Vulgata , στα Γερμανικά Vulgärlatein (υποδεέστερα Λατινικά). Ο λαός μιλούσε την εκάστοτε εθνική γλώσσα.
Στις χώρες με νεολατινική γλώσσα ομιλείται μόνον η επίσημη γλώσσα και όχι ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ και τα κλασικά ή τα μεσαιωνικά Λατινικά.

3. Από τον 15ο αι. μ.Χ. γίνεται λόγος για μία Σύγχρονη κινεζική γλώσσα. Δίπλα σ αυτήν δεν υπάρχει άλλη μορφή της κινεζικής γλώσσας.
Πηγή : Bernhard Karlgren, Schrift und Sprache der Chinesen, ISBN 3-540-42138-6, Berlin 2001.

4.Στην Ινδία μιλούνται 15 γλώσσες, αλλά στην διοίκηση έχει επικρατήσει η Αγγλική. Απο τις 1,3 κατοίκους μιλούν Σανσκριτική περίπου 200 χιλιάδες άτομα, μεταξύ αυτών πολλοί ινδουιστές ιερείς (Βραχμάνοι).
Πηγές
-K. Μylius, Sanskrit − Deutsch, Deutsch − Sanskrit, SBN ,Wiesbaden 2005. Αυτός ήταν πανεπιστημιακός στο πανεπιστήμιό μας στη Λειψία (Εδρα: Ινδολογία , Σανσκριτική Γλώσσα). Με βοήθησε πολύ να ασχοληθώ με την φιλοσοφία και την λογοτεχνία της αρχαίας Ινδίας, λίγο και με την Σανσκριτική.
-Κ. Μylius, Geschichte der Literatur im alten Indien, Leipzig 1983.
-Carl Capeller, Sanskrit-Wörterbuch, Straßburg 1887, Berlin 1966.

Πηγές για Δημοτική και Καθαρεύουσα

-Γ. Κορδάτος, Ιστορία του γλωσσικού μας ζητήματος, Αθήνα 1973.
-Νεοελληνική Γραμματική (της Δημοτικής), Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικων Σπουδών, ΙδρυμαΤριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1991.
-J.Chadwick, Η γέννεσις της ελληνικής γλώσσας, Αθήνα 1961/1962.
- R. Rowning, Robert, Medieval and Modern Greek, Cambridge 1983.
-L.R.Palmer, The Greek language, London 1996.
- H. Tonnet, Histoire du grec moderne, Paris, 1993-2003.
-F. R. Adrados, Geschichte der griechischen
Sprache. Von den Anfängen bis heute, Tübingen/Basel 2002.
- C. García Gual, J. M. Lucas de Dios, O. , Historia de la lengua griega , familia lingüística indoeuropea, Santillana 2004.
Καθημερινή ( 5.2.18)

_________________________________________________________________________________

Γιώργος Μπαμπινιώτης: «Η επένδυση στη γλώσσα είναι επένδυση στην ποιότητα της σκέψης» | tovima.gr, 13.02.2023
Ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών μιλάει για την τριαδικότητα γλώσσας, σκέψης και κόσμου, τη θέση των νεολογισμών και το «δημοκρατικό» ελληνικό αλφάβητο με αφορμή την προσφορά από «Το Βήμα» του βιβλίου του «Η γλώσσα μας. 180 κείμενα για τη γλώσσα»
Γεραντώνη Μαριλένα
Το να κατέχεις τη γλώσσα σου δεν είναι ούτε απλό ούτε αυτονόητο. Είναι ένα σύνθετο, επίπονο και μακροχρόνιο εγχείρημα που απαιτεί σύστημα, μέθοδο και μεράκι, «είναι ένα έργο ζωής». Σε μια εκ βαθέων συνέντευξη στο «Βήμα», ο διακεκριμένος έλληνας φιλόλογος, γλωσσολόγος, λεξικογράφος και πανεπιστημιακός Γεώργιος Μπαμπινιώτης, με αφορμή την προσφορά του βιβλίου του Η γλώσσα μας. 180 κείμενα για τη γλώσσα από την εφημερίδα την Κυριακή, 19 Φεβρουαρίου, αναλύει την τριαδικότητα γλώσσας, σκέψης και κόσμου. Εξηγεί γιατί ως Ελληνες ευτυχήσαμε να έχουμε μια τόσο μαγική και ξεχωριστή γλώσσα  ενώ αποδαιμονοποιεί τους νεολογισμούς που έχουν εισβάλει στα ελληνικά τα τελευταία χρόνια, απόρροια της ραγδαίας ανάπτυξης της τεχνολογίας.
Κύριε καθηγητά, κρατώ στα χέρια μου το βιβλίο «Η γλώσσα μας. 180 κείμενα για τη γλώσσα». Πρόκειται για κείμενα «που μέχρι πρόσφατα δεν είχαν βρει μόνιμη στέγη», όπως γράφετε στον πρόλογο. Ποια ήταν η ανάγκη να εκδοθούν όλα μαζί;
«Αυτό το βιβλίο το αγαπάω ιδιαίτερα. Γιατί είναι 40 χρόνια δουλειάς μου, επαφής μου, έρευνας, μελέτης, διδασκαλίας με τη γλώσσα και έχω επιλέξει 180 κείμενα να μείνουν ως παρακαταθήκη για τις απόψεις μου, και αυτό θέλω να περάσω στον κόσμο μέσα από αυτό το βιβλίο. Δηλαδή, θέλω να μεταδώσω – το λέω καθαρά – το πάθος μου για τη γλώσσα, θέλω να ευαισθητοποιήσω τον κόσμο ώστε να προβληματιστεί για τα θέματα της γλώσσας και να τον πείσω ότι η γλώσσα πάνω από όλα είναι αξία. Είναι ο πολιτισμός μου, είναι η ιστορία μου, είναι η σκέψη μου, είναι η ταυτότητά μου. Δεν είναι, επομένως, ένα απλό εργαλείο. Είναι αυτό που μας χαρακτηρίζει και μας σφραγίζει ως χώρα, ως λαό, ως πολιτισμό».
Είναι σημαντική η προσφορά του «Βήματος» γιατί το βιβλίο αυτό θα φτάσει σε κάθε ελληνικό σπίτι, κάτι που φαντάζομαι αποτελεί και διαχρονικό σας στόχο. Να φέρετε, δηλαδή, τη γλώσσα κοντά στους πολλούς.
«Αυτό το έχω επιδιώξει μονίμως στη ζωή μου. Εβγαλα τη γλωσσολογία από το εργαστήριο και το γραφείο. Πέρασα στον κόσμο μέσα από την τηλεόραση, από το ραδιόφωνο, από τον Τύπο, με τα βιβλία μου, με τα δέκα λεξικά μου. Θέλησα δηλαδή να πλησιάσω τον κόσμο για κάτι που αποτελεί ένα μόνιμο χαρακτηριστικό για όλους τους ανθρώπους. Τη γλώσσα, την ομιλία και η γραφή. Γιατί; Γιατί η γλώσσα – δεν θα κουραστώ να το λέω – είναι η σκέψη μου και κατ’ επέκτασιν ο κόσμος μου. Το είπε ο Βίτγκενσταϊν. Η γλώσσα μου είναι ο κόσμος μου. Πάντοτε μιλάω για αυτή την τριαδικότητα, για αυτό το τρίπτυχο. Η γλώσσα υπάρχει για να δηλώνουμε τη σκέψη. Από το ζεύγος «γλώσσα-σκέψη» περνάμε στον κόσμο που μας περιβάλλει και τον καταλαβαίνουμε καλύτερα μέσα από τις έννοιες της νόησης και τις λέξεις της γλώσσας».
«Οταν έχεις έναν Πλάτωνα, έναν Αριστοτέλη, έναν Ομηρο, έναν Αισχύλο, έναν Θουκυδίδη, έναν Πλούταρχο, όταν έχεις όλους αυτούς, δεν έχεις απλώς μια προαγωγή του πολιτισμού και της καλλιέργειας του νου των ανθρώπων. Εχεις μαζί και μια καλλιέργεια της γλώσσας γιατί όλα αυτά πρέπει να εκφραστούν γλωσσικά»
Το να χειρίζεται ωστόσο κάποιος με ευχέρεια και επάρκεια τη μητρική του γλώσσα δεν είναι αυτονόητο, ούτε έχει να κάνει μόνο με το ταλέντο. Προϋποθέτει πολλή δουλειά.
«Πάρα πολλή δουλειά. Τίποτα δεν είναι εύκολο στη γλώσσα, χωρίς από την άλλη μεριά να είναι ακατόρθωτο. Δηλαδή σε όλη μας τη ζωή, από τότε που θα γεννηθούμε μέχρι την ώρα που φεύγουμε από αυτόν τον κόσμο, αυτό που κάνουμε σε σχέση με τη γλώσσα είναι μια προσπάθεια να εκφραστούμε όσο γίνεται πιο εύκολα, πιο καλά, πιο σωστά με μεγαλύτερη ακρίβεια, γιατί η γλώσσα, θα το πω αυτό καθαρά, είναι έργο ζωής. Δεν είναι υπόθεση κάποιων ετών στο σχολείο, ή κάποιων άλλων σε πανεπιστήμιο ή κάποιων άλλων στη ζωή. Είναι από τη γέννησή μας μέχρι την έξοδο από αυτόν τον κόσμο. Κατ’ εξοχήν έργο ζωής».
Στο βιβλίο εκφράζετε μια συγκρατημένη αισιοδοξία ότι η γλώσσα μας – παρά τις όποιες «κακοποιήσεις» υφίσταται – βρίσκεται στον σωστό δρόμο και βελτιώνεται διαρκώς. Θέλετε να μας το αναλύσετε;
«Θέλω να δηλώσω ότι τα πράγματα με το επίπεδο της γλώσσας δεν είναι τέτοια που να μας προκαλούν μια απογοήτευση. Ναι, υπάρχουν προβλήματα. Ναι, υπάρχει ένα πρόβλημα ποιότητας στη γλώσσα. Αλλά, ούτε αγλωσσία υπάρχει ούτε οι άνθρωποι περιορίζονται στη χρήση 100 λέξεων. Ολα αυτά είναι στη φαντασία μας. Στην πράξη δεν υπάρχει ομιλητής που δεν χρησιμοποιεί κάποιες χιλιάδες λέξεις – οποιοσδήποτε ομιλητής. Επομένως, αυτό που λέω πάντοτε είναι ότι πρέπει να υπάρχει ευαισθητοποίηση των ομιλητών στη γλώσσα, για καλύτερα ελληνικά. Αλλά η γλώσσα μας και πλούσια είναι και έχει και μια πορεία που μας εξασφαλίζει τη δυνατότητα να εκφραζόμαστε για όλα τα θέματα με σχετική ευκολία και δεν είναι σε ένα επίπεδο που πρέπει να θρηνούμε».
Συνεπώς, τι χρειάζεται από μέρους μας;
«Χρειάζεται μεγαλύτερη προσοχή. Μια προσοχή που πρέπει να ξεκινάει από τη σχολική εκπαίδευση. Εκεί ξεκινάμε και αποκτούμε συνείδηση της λειτουργίας της γλώσσας, αλλά και μια σχέση μας με τη γλώσσα που να μην παύει ποτέ. Το διάβασμα βιβλίων, η προσεκτική ακρόαση ομιλιών, η σχέση μας με το Διαδίκτυο – την έχουμε δαιμονοποιήσει ότι είναι ο όλεθρος της γλώσσας. Δεν είναι έτσι. Είναι όλεθρος, αν εγκαταλείψουμε όλα τα άλλα. Μέσα στο Διαδίκτυο μπορώ να βρω άριστα κείμενα, μπορώ να βρω δηλαδή υλικό που να εμπλουτίσει τη γνώση μου της γλώσσας. Αυτό που πρέπει να προσέξουμε είναι η σχέση μας με το Διαδίκτυο να είναι δημιουργική εκ μέρους μας και να μη γίνουμε δούλοι οποιουδήποτε υλικού που μας προσφέρεται».
Παρ’ όλα αυτά, πολλοί ισχυρίζονται ότι τα ελληνικά κινδυνεύουν από τον καταιγισμό των νεολογισμών, επί το πλείστον τεχνολογικών, που έχουν εισβάλει στη γλώσσα. Πιστεύετε ότι οι νέοι σήμερα χρησιμοποιούν σωστά την ελληνική γλώσσα; Κινδυνεύει η ελληνική γλώσσα από τους νεολογισμούς;
«Οι νεολογισμοί σε κάθε γλώσσα είναι απαραίτητοι γιατί είναι ο εκσυγχρονισμός της γλώσσας. Οταν δημιουργούνται νέα τεχνολογικά ευρήματα, εφευρέσεις, μέσα, όταν υπάρχουν νέες ιδέες, όταν ο πολιτισμός προάγεται, χρειαζόμαστε λέξεις να τον εκφράσουμε. Αρα, δεν μπορούμε να υπάρξουμε χωρίς τους νεολογισμούς. Αυτό που πρέπει να προσέξουμε είναι να μην υιοθετούμε άκριτα, εύκολα, οτιδήποτε ακούμε ως ξενισμό και να τον μεταφέρουμε στην ελληνική γλώσσα. Ούτε το να αποφύγουμε τελείως τις ξένες λέξεις είναι σωστό. Ούτε όμως και να αποδεχόμαστε στίφη ξένων λέξεων και να πρέπει να ξέρω αγγλικά ή γαλλικά ή κάποια άλλη γλώσσα για να μιλήσω καλά ελληνικά. Ο Ελληνας στον Ελληνα πρέπει να μιλάει ελληνικά και θα ήθελα να πω μέσα από την καρδιά μου και τη γνώση που έχω της γλώσσας ότι για τα ελληνικά αυτό είναι και εύκολο και δυνατό.  Γιατί αξιώθηκε η ελληνική γλώσσα να έχει μια μοναδική καλλιέργεια. Οταν έχεις έναν Πλάτωνα, έναν Αριστοτέλη, έναν Ομηρο, έναν Αισχύλο, έναν Θουκυδίδη, έναν Πλούταρχο, όταν έχεις όλους αυτούς, δεν έχεις απλώς μια προαγωγή του πολιτισμού και της καλλιέργειας του νου των ανθρώπων. Εχεις μαζί και μια καλλιέργεια της γλώσσας γιατί όλα αυτά πρέπει να εκφραστούν γλωσσικά. Ετσι, ευτυχήσαμε να έχουμε μια πολύ καλλιεργημένη γλώσσα γιατί ευτυχήσαμε να έχουμε τα πιο δυνατά μυαλά που έχουν περάσει στον κόσμο. Αυτή την κληρονομιά, αυτό το κεφάλαιο είναι που πρέπει να αξιοποιούμε. Γι’ αυτό η σχέση μας με τη γλώσσα πρέπει να είναι και διαχρονική. Δηλαδή, ο αρχαίος λόγος είναι ένα σημείο αναφοράς. Γιατί; Γιατί η ελληνική γλώσσα έχει ένα χαρακτηριστικό. Τη συνέχεια. Συνέχεια 40 αιώνων. Ουδέποτε έπαψε να ομιλείται επί 40 αιώνες και να γράφεται επί 35 αιώνες, αν λάβουμε υπόψη τη Γραμμική Β΄, ή αν λάβουμε υπόψη τη χρήση του ελληνικού αλφαβήτου επί 28 αιώνες. Ολα αυτά δεν είναι συνηθισμένα. Δημιουργούν μιαν άλλη σχέση του Ελληνα με τη γλώσσα του. Με τον προφορικό και τον γραπτό λόγο. Αυτό θέλει πολλή δουλειά, θέλει ευαισθησία, θέλει οργάνωση και εκ μέρους της πολιτείας στην εκπαίδευση, από εμάς στα πανεπιστήμια, αλλά και ατομικά, ο καθένας μας, πρέπει να επενδύει στη γλώσσα. Γιατί κάθε επένδυση στη γλώσσα, το λέω, είναι επένδυση στην ποιότητα της σκέψης και στην ποιότητα να βλέπουμε τον κόσμο μας».
Ενας μεγάλος γάλλος γλωσσολόγος του περασμένου αιώνα, ο καθηγητής της Σορβόνης Ζοζέφ Βαντριές, είχε πει για τα ελληνικά ότι «ουδέποτε σφυρηλατήθηκε ωραιότερο εργαλείο για να εκφραστεί η ανθρώπινη σκέψη». Πόσο δυνατή είναι τελικά η ελληνική γλώσσα;
«Ο περίφημος Βαντριές, ένας από τους μεγαλύτερους γλωσσολόγους που έχουν περάσει, είπε αυτό που είναι μια αλήθεια και μια πραγματικότητα. Οτι, δηλαδή, η ελληνική γλώσσα γνώρισε μια καλλιέργεια και απέκτησε μια δύναμη δηλωτική, εκφραστική, που είναι σπάνια, ακριβώς γιατί αξιώθηκε να ομιληθεί και να γραφεί από αυτά τα μεγάλα πνεύματα. Αυτό που χαρακτηρίζει την ελληνική και που είναι η προίκα μας, αλλά και μια κατάκτηση μεγάλη, είναι το ελληνικό αλφάβητο. Ο ελληνικός πολιτισμός είναι ένας πολιτισμός του γραπτού λόγου. Ο πολιτισμός μας είναι τα κείμενά μας. Ο κόσμος μας έμαθε μέσα από τα κείμενά μας, από τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Ομηρο. Αλλά τα κείμενά μας δεν θα μπορούσαν να υπάρξουν, να αποτυπωθούν, να διασωθούν, να διαδοθούν, χωρίς ένα πολύ εύκολο, οικονομικό – δημοκρατικό, το λέω εγώ – αλφάβητο. Ευτυχήσαμε να έχουμε αυτό το αλφάβητο και μέσα από αυτό καταγράφηκε η ελληνική σκέψη, ο ελληνικός πολιτισμός. Και δεν έχουμε παρά αυτό τον πολιτισμό, αυτή τη διαχρονία της ελληνικής γλώσσας να την πλησιάζουμε με σεβασμό, με αγάπη, με ευαισθησία και με υποχρέωση απέναντι στον εαυτό μας και σε αυτή τη χώρα της οποίας είμαστε πολίτες».
«Χρειάζεται πάντοτε να είσαι προσεκτικός ομιλητής»
επιστημονικών εννοιών με απόλυτα εύληπτο τρόπο. Πόσο δύσκολο είναι κανείς να μιλάει και να γράφει με απλότητα;
«Είναι κάπως δύσκολο. Δεν θα το πω εξαιρετικά δύσκολο. Λίγο δύσκολο. Χρειάζεται πάντοτε – αυτό που λέω – να είσαι προσεκτικός ομιλητής. Oχι σοφός. Oχι λογιότατος. Αλλά να είσαι ο ευαίσθητος ομιλητής που θα προσέξει πώς θα πει έναν όρο, μια λέξη για να έχει δηλωτικότητα, να έχει ευστοχία και κυρίως να αποκαλύπτει τη σκέψη του. Γιατί υπάρχει η γλώσσα; Η γλώσσα είναι η αποκάλυψη, η δήλωση της σκέψης μας και η επικοινωνία. Είναι συνάντηση ανθρώπου με άνθρωπο με σκοπό να αποκαλύψω αυτά που σκέπτομαι και να ερμηνεύσω σωστά αυτά που ακούω. Oλα αυτά λοιπόν για να γίνουν χρειάζονται έναν προσεκτικό, ευαίσθητο ομιλητή που θα διαβάσει και τα βιβλία του, θα προσέχει και πώς θα γράψει και γενικά θα έχει μια ευαισθησία στη γλώσσα».
«Ιδανικό για μαθητές και εκπαιδευτικούς»
Ποια είναι η διάρθρωση του βιβλίου «Η γλώσσα μας»;
«Ολο το υλικό σε αυτό το βιβλίο περνάει μέσα από 13 θεματικές ενότητες. Μιλάω για βασικές έννοιες λειτουργίας της γλώσσας, για σημαντικά γεγονότα της ιστορίας της γλώσσας, για τη γοητεία της ετυμολογίας, τη μαγεία της γραμματικής, για τη σχέση της ελληνικής με τη θρησκεία, τον πολιτισμό, τη διδασκαλία της γλώσσας, την πολιτική και πάνω από όλα για τη λογοτεχνία. Θεωρώ αυτό το βιβλίο ιδανικό για μαθητές, για εκπαιδευτικούς και για όποιον θέλει να μπει σε αυτόν τον μαγικό κόσμο της γλώσσας και της γλωσσολογίας χωρίς προαπαιτούμενες γνώσεις γιατί αυτό είναι θεμελιώδες».

____________________________________________________________________________
Η ελληνική και η σχέση της με τις άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες
Ποια είναι η προέλευση της ελληνικής γλώσσας;- Πώς διαμορφώθηκε στο πέρασμα των αιώνων; Οι διάλεκτοί της και η σχέση της με τις άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες
Μετά το άρθρο μας για το ελληνικό αλφάβητο την προηγούμενη εβδομάδα που γνώρισε μεγάλη επιτυχία και είχε πολλά, ενδιαφέροντα σχόλια σκεφθήκαμε να γράψουμε ένα σχετικό με το ελληνικό αλφάβητο άρθρο, συγκεκριμένα για την προέλευση της ελληνικής γλώσσας και τη σχέση της με τις άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώ
Η προέλευση της ελληνικής γλώσσας
Η ελληνική γλώσσα ανήκει στην ινδοευρωπαϊκή γλωσσική οικογένεια. Πότε όμως διαμορφώθηκε ως ξεχωριστή ινδοευρωπαϊκή γλώσσα και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της; Τα αρχαιότερα γραπτά τεκμήρια της ελληνικής γλώσσας είναι οι πινακίδες της Γραμμικής Β’ γραμμένες σε συλλαβική γραφή. Τα κείμενα αυτά πιστοποιούν ότι ήδη τον 13ο π. Χ. αιώνα η ελληνική υφίσταται ως ιδιαίτερη γλωσσική οντότητα. Συνεπώς η γέννησή της θα πρέπει να είναι ένα πολύ αρχαιότερο γεγονός. Η παραδοσιακή άποψη σχετίζει τη δημιουργία της ελληνικής με διαδοχικά μεταναστευτικά κύματα (ή εισβολείς), Αχαιοί, Ίωνες, Δωριείς που εισάγουν στον ελλαδικό χώρο τις βασικές διαλέκτους. Η Αρχαία Ελληνική είναι σύνολο διαλέκτων ενώ η έννοια της κοινής γλώσσας είναι μεταγενέστερη εξέλιξη. Η υπόθεση των διαδοχικών κυμάτων που χρησιμοποιεί τις παραδόσεις των αρχαίων αλλά και τις αρχαιολογικές μαρτυρίες, υποστηρίζει ότι τα κύματα αυτά μπορούν να συνδεθούν με αλλαγές στον υλικό πολιτισμό που έγιναν γύρω στο 2.200 π.Χ., 1.600 π.Χ. και 1.200 π.Χ. (καταστροφή του μυκηναϊκού πολιτισμού).
Η θεωρία των (διαδοχικών) κυμάτων τοποθετεί τη γένεση και διαμόρφωση της ελληνικής γλώσσας έξω από τον ελλαδικό χώρο. Ο αντίλογος στη θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι τα αρχαιολογικά δεδομένα δεν τεκμηριώνουν τις ριζικές τομές που απαιτεί η υπόθεση μαζικών μεταναστεύσεων. Αντίθετα η αρχαιολογική έρευνα στηρίζει την άποψη της πολιτισμικής συνέχειας με κάποιες αλλαγές στο τέλος της Νεολιθικής εποχής και της εποχής του Χαλκού που όμως δεν είναι τέτοιες ώστε να δικαιολογούν τη θεωρία των κυμάτων.
Η απώτατη αρχή της ελληνικής γλώσσας θα πρέπει να τοποθετηθεί στη Νεολιθική εποχή (περ. 6.500-3.000 π.Χ.) και να συσχετιστεί με την ανάπτυξη της γεωργικής οικονομίας στον ελλαδικό χώρο. Οι βαθμιαίες μετακινήσεις που συνδέονται με την εξάπλωση του γεωργικού τρόπου παραγωγής από την Ανατολή προς τη Δύση είναι εκείνες που εγκαθιστούν και στον ελλαδικό χώρο τον ινδοευρωπαϊκό πρόγονο της ελληνικής γλώσσας. Συνεπώς η ελληνική γλώσσα διαμορφώθηκε στον ελλαδικό χώρο και δεν συγκροτήθηκε λόγω προϊστορικών ή πρωτοϊστορικών μεταναστεύσεων τις οποίες βέβαια δεν μπορούμε να αποκλείσουμε αλλά ήταν μικρής κλίμακας.
Οι ιδιαιτερότητες της ελληνικής γλώσσας
Ας δούμε τις ιδιαιτερότητες της ελληνικής μέσα στο πλαίσιο της ινδοευρωπαϊκής γλωσσικής οικογένειας. Τα ηχηρά δασέα σύμφωνα *bh, *dh, *gh (ο αστερίσκος υποδηλώνει ότι πρόκειται για σύμφωνα που υποθέτουμε ότι διέθετε η κοινή ινδοευρωπαϊκή) στην ελληνική εμφανίζονται ως άηχα δασέα: ph(φ), th (θ), kh (x). Η σύγκριση με τα αρχαία ινδικά (που διατηρούν τα ηχηρά δασέα της κοινής ινδοευρωπαϊκής) δείχνει τη διαφοροποίηση: ινδικό bharami ,στα ελληνικά «φέρω». Το *j της κοινής ινδοευρωπαϊκής γίνεται h (δασύτητα) στην ελληνική, το ινδικό yah, ελληνικά os. Στο μορφολογικό επίπεδο εμφανίζονται σχηματισμοί που χαρακτηρίζουν την ελληνική: ο υπερθετικός –τατος, η μετοχή –μενος. Στο λεξιλόγιο λέξεις με ινδοευρωπαϊκή ετυμολογία εμφανίζονται με ιδιομορφίες που ταιριάζουν στην ελληνική: ίππος, άργυρος, άνθρωπος. Τέλος ιδιομορφία της ελληνικής είναι και η μεγάλη κατηγορία ουσιαστικών σε –εύς.
Η διαμόρφωση της ελληνικής γλώσσας
Κάθε γλώσσα διαμορφώνεται σε μεγάλο βαθμό από τη «συνάντησή» της με άλλες γλώσσες. Οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν ότι ο ελλαδικός χώρος φιλοξένησε παλαιότερους λαούς που μιλούσαν τις δικές τους γλώσσες: Πελασγοί, Κάρες και Λέλεγες, Τυρσηνοί, Φοίνικες, Δρύοπες, Καύκωνες, Αίμονες, Άονες, Τέμμικες. Τι οφείλει η ελληνική γλώσσα σε αυτό το πλούσιο γλωσσικό υπόβαθρο; Ολόκληρο το σώμα μιας γλώσσας επηρεάζεται από τις επιμειξίες, η περιοχή όμως όπου αυτές γίνονται άμεσα ορατές είναι το λεξιλόγιο. Από πολύ νωρίς παρατηρήθηκε ότι το λεξιλόγιο της αρχαίας ελληνικής περιέχει σημαντικό αριθμό στοιχείων ξένης προέλευσης. Τα δάνεια αυτά ανήκουν σε δύο κατηγορίες: δάνεια ινδοευρωπαϊκής προέλευσης (από μία έως τέσσερις γλώσσες κατά τους μελετητές) π.χ.: πύργος (πβ. Γερμανικό burg=πύργος), τύμβος και λέξεις που δεν έχουν ινδοευρωπαϊκό χαρακτήρα και ανήκουν ενδεχομένως σε γνωστές ή άγνωστες μεσογειακές και ανατολικές γλώσσες: λέξεις (τις περισσότερες φορές τοπωνύμια) με το πρόσθημα –νθ- (Κόρινθος, Ζάκυνθος, ασάμινθος=μπανιέρα, όλυνθος=αγριοσυκιά, ερέβινθος=ρεβίθι, Ερύμανθος κλπ), λέξεις με το πρόσθημα –σσ- το οποίο στα νέα ελληνικά έχει απλοποιηθεί σε –σ- στα τοπωνύμια όπως Ιλισ(σ)ός, Κηφισ(σ(ός, κυπάρισσος, νάρκισσος κλπ. και λέξεις με το πρόσθημα –μν- (Λάρυμνα, Μήθυμνα κλπ). Θα πρέπει να προστεθούν επίσης λέξεις όπως: ρόδον, θάλασσα, μόλυβδος, οίνος, χρυσός.
Ο J.P. Mallory γράφει σχετικά στο βιβλίο «Οι Ινδοευρωπαίοι»: «Πολλοί θα συμφωνούσαν ότι ουσιαστικό μέρος του ελληνικού λεξιλογίου που αφορά στον ειδικό περιβαλλοντικό χαρακτήρα της Μεσογείου δεν μπορεί να εξηγηθεί ως η ελληνική κατάληξη κληρονομημένων ινδοευρωπαϊκών λέξεων. Αυτές περιλαμβάνουν φυτά όπως όλυνθος=σύκο, ελαία, υάκινθος, άρκευθος, δάφνη, ορίγανος, ερέβινθος, κάστανον, κέρασος και δαύκος=καρότο.
Μεταξύ των ζώων είναι ο όνος, ο βόνασος (βόλινθος) και ο κάνθαρος (=το σκαθάρι αλλά και είδος αρχαίου αγγείου). Στοιχεία που αφορούν στο υλικό πολιτισμό είναι παρομοίως μη ελληνικά: μέταλλον, κασσίτερος, χαλκός, μόλυβδος, λήκυθος, κάδος, κρωσσός=υδροφόρο αγγείο, ξίφος, υσσός=ακόντιο, πύργος, αίθουσα, ασάμινθος και πλίνθος. Ορισμένες πολιτικές ή κοινωνικές έννοιες βασικές για την ελληνική κοινωνία εκφράζονται με λέξεις που θεωρούνται συνήθως προελληνικές. Αυτές περιλαμβάνουν τις λέξεις: βασιλεύς (μυκηναϊκά da-si-re-u), δούλος (μυκηναϊκά do-e-ro) και παλλακή. Επίσης, οι εξέχοντες ήρωες των ελληνικών επών –Οδυσσεύς, Αχιλλεύς, Θησεύς, καθώς και πολλές από τις ελληνικές θεότητες –Αθηνά, Ήρα, Αφροδίτη, Ερμής- δεν φέρουν εμφανώς ινδοευρωπαϊκά ελληνικά ονόματα».
Ενώ ο J Chadwick παρατηρεί: «… η μελέτη των τοπωνυμίων και των δανείων είναι ένα πολύ πιο περίπλοκο εγχείρημα απ’ ότι νομίζουν ορισμένοι. Άλλωστε τα σίγουρα δεδομένα είναι λίγα. Τα μόνα ασφαλή συμπεράσματα που μπορεί να συναγάγει κανείς… από γλωσσικές μαρτυρίες αυτού του τύπου είναι τα εξής: μία τουλάχιστον γλώσσα μιλιόταν στην Ελλάδα πριν τους Έλληνες. Η ελληνική γλώσσα γεννιέται από το μπόλιασμα ενός ινδοευρωπαϊκού ιδιώματος σε ένα μη ελληνικό κλωνάρι».
Οι διάλεκτοι της ελληνικής γλώσσας
Από τον 8ο αι. π.Χ. και έπειτα η ελληνική γλώσσα παρουσιάζει μεγάλη διαλεκτική ποικιλία. Από τους διαλεκτολόγους έχουν προταθεί διάφορες ταξινομήσεις των ελληνικών διαλέκτων. Ως τα μέσα του 20ου αιώνα ήταν γενικά αποδεκτή μια τριμερής διαίρεση σε: α) Αττικοϊωνική, β) Αχαϊκή (Βόρεια Αχαϊκή: Αιολική, Νότια Αχαϊκή: Αρκαδοκυπριακή), γ) Δωρική. Οι ίδιες ομάδες με γεωγραφικά κριτήρια ονομάζονται: α) ανατολική, β) κεντρική και γ) δυτική. Η διαίρεση αυτή είχε βασιστεί στην υπόθεση ότι τα ελληνικά φύλα εισήλθαν στην Ελλάδα σε τρία διαδοχικά κύματα: α) Ίωνες (γύρω στο 2.000 π.Χ.), β) Αιολείς ή «Αχαιοί» (γύρω στο 1.700 π.Χ.), γ) Δωριείς (γύρω στο 1.200 π.Χ.). Μετά την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β’ και την αποκάλυψη της αρχαϊκής Μυκηναϊκής διαλέκτου του 14ου-13ου αι. π. Χ. αμφισβητήθηκε η γενετική συγγένεια Αιολικής και Αρκαδοκυπριακής και επισημάνθηκαν οι ομοιότητες της τελευταίας με την Αττικοϊωνική. Επίσης ενισχύθηκε η άποψη ότι η διαλεκτική διάσπαση συντελέσθηκε σε ελληνικό έδαφος μετά την κάθοδο (ίσως γύρω στο 2.200 π.Χ.) των ελληνικών φύλων στην Ελλάδα. Έτσι η ονομασία Αχαϊκή περιορίστηκε για να δηλώσει μόνο την Αρκαδοκυπριακή.
Σήμερα είναι γενικά αποδεκτή η διαίρεση σε τέσσερις ομάδες: α) Αττικοϊωνική, β) Αρκαδοκυπριακή, γ) Αιολική (Θεσσαλική, Λεσβιακή, Βοιωτική), δ) Δυτική (Δωρική, Βορειοδυτική). Δύο άλλες διάλεκτοι, η Παμφυλιακή που ομιλούνταν στα νότια παράλια της Μικράς Ασίας και η Μακεδονική είναι δύσκολο να καταταγούν.
Όσο το ελληνικό έθνος ήταν κομματιασμένο σε πόλεις-κράτη υπήρχε διαλεκτική διάσπαση. Με τη δημιουργία όμως συμμαχικών και κοινών ιερών άρχισαν να χρησιμοποιούνται κοινοί γλωσσικοί τύποι στους οποίους παραμερίζονταν οι τοπικές μικροδιαφορές. Τέτοιες «κοινές» γλώσσες ήταν: η Δωρική που χρησιμοποιήθηκε στις δωρικές περιοχές τους τρεις τελευταίους αιώνες π.Χ., η Βορειοδυτική, γλώσσα της Αιτωλικής Συμπολιτείας και κυρίως η Αττική Κοινή που δημιουργήθηκε με βάση την Αττική διάλεκτο του 4ου αι. π.Χ. και υιοθέτησε και στοιχεία και από άλλες διαλέκτους ,κυρίως ιωνικά. Από τον 4ο αι. π.Χ. άρχισε να επιδρά σε άλλες διαλέκτους και τελικά τις υποκατέστησε πλήρως.
Η ινδοευρωπαϊκή γλώσσα
Στις 2 Φεβρουαρίου 1786 ο Άγγλος δικαστής και μελετητής των ανατολικών γλωσσών sir William Jones έδωσε διάλεξη στην Ασιατική Εταιρεία Βεγγάλης όπου ανάμεσα στα άλλα διατύπωσε και την εξής άποψη: «Η σανσκριτική γλώσσα (η γλώσσα στην οποία είναι γραμμένα τα αρχαία ινδικά λογοτεχνικά και θρησκευτικά κείμενα)… παρουσιάζει θαυμαστή δομή. Είναι τελειότερη από την αρχαία ελληνική, πλουσιότερη από τη λατινική… αλλά ταυτόχρονα συγγενεύει στενά και με τις δύο τόσο στις ρίζες των ρημάτων όσο και στους γραμματικούς τύπους. Η συγγένεια αυτή δεν μπορεί να είναι ένα τυχαίο συμπτωματικό γεγονός είναι τόσο εντυπωσιακή ώστε οδηγεί τον μελετητή στο συμπέρασμα ότι και οι τρεις αυτές γλώσσες προέρχονται από μια κοινή αφετηρία».
Η παρατήρηση αυτή αποτέλεσε ουσιαστικά την ανακάλυψη μιας ολόκληρης γλωσσικής οικογένειας που ονομάστηκε το 1816 από τον Άγγλο γλωσσολόγο Thomas Young ινδοευρωπαϊκή. Ο όρος υπονοεί τη γεωγραφική διασπορά των γλωσσών που συγκροτούν την ενότητα αυτή: από την Ινδία ως την Ευρώπη. Η ινδοευρωπαϊκή δεν είναι η μόνη γλωσσική οικογένεια. Με την ίδια λογική, εντοπίστηκαν και άλλες (ουραλική, αλταϊκή, καυκασιανή κλπ.). Το 1903 ο Δανός γλωσσολόγος H. Pedersen διατύπωσε τη θεωρία ότι υπάρχει μια μακρο- ή υπερ-οικογένεια από την οποία κατάγονται η ινδοευρωπαϊκή, η ουραλική κλπ. Τις ιδέες του ανέπτυξαν οι Σοβιετικοί V. Illic-Svityc και Α. Dogopolsky. Τη νοστρατική (από το λατινικό nostra που σημαίνει «δική μας») όπως λέγεται αυτή η θεωρία, την αντιμετωπίζουν επιφυλακτικά οι ιστορικοί γλωσσολόγοι.
Πάντως, ο C. Renfrew θεωρεί ότι το βάθος αυτής της πρωτοοικογένειας (αν υπάρχει αυτή) φτάνει το 15.000-10.000 π.Χ. Ποιες είναι όμως οι γλώσσες της ινδοευρωπαϊκής οικογένειας; Είναι οι Κελτικές (Γαλατική, Ιρλανδική, Βρετονική, Ουαλική), η Λατινική (απ’ όπου προέρχονται οι νεολατινικές γλώσσες, γαλλικά, ισπανικά κλπ.), οι ιταλικές (Βενετική, Οσκική, Ουμβρική κλπ.), οι γερμανικές (Γοτθική, Γερμανική, σκανδιναβικές γλώσσες), η Ελληνική, η Αλβανική, οι βαλτικές (αρχαία πρωσικά, λιθουανικά, λετονικά), οι σλαβικές, οι ανατολικές γλώσσες (η Χεττιτική που έγινε γνωστή το 1915 με την αποκρυπτογράφηση των σφηνοειδών κειμένων της χεττιτικής πρωτεύουσας στο Boghazkoy, η Λουβική, η Παλαϊκή, η Λυδική και η Λυκιακή), οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η Τοχαρική που ανακαλύφθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα. Στις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες δεν ανήκουν τα τουρκικά, τα βασκικά και οι φινοουγγρικές γλώσσες.
Τι ισχυρίζονται οι αρνητές της ινδοευρωπαϊκής θεωρίας;
Όπως και με τη φοινικική προέλευση του ελληνικού αλφαβήτου, έτσι και με την ινδοευρωπαϊκή θεωρία υπάρχουν, ιδιαίτερα στο διαδίκτυο, σε ελληνοκεντρικούς ιστότοπους, κάποιοι που ισχυρίζονται ότι «η ινδοευρωπαϊκή θεωρία έχει καταρρεύσει» ή ότι «είναι απάτη». Ο Πολιτικός Μηχανικός, Ομότιμος Καθηγητής του ΕΜΠ και Ακαδημαϊκός κύριος Αντώνης Κουνάδης, σε ομιλία του στην Ακαδημία τον Ιανουάριο του 2019 είπε μεταξύ άλλων ότι η ινδοευρωπαϊκή θεωρία αποτελεί αμφιλεγόμενο ζήτημα, αντικείμενο «συνεχιζόμενων μέχρι σήμερα εντόνων συζητήσεων και αμφισβητήσεων».
Παρά τα συντριπτικά στοιχεία που επιβεβαιώνουν την ινδοευρωπαϊκή θεωρία, οι αρνητές θεωρούν ότι η ελληνική είναι η μητέρα-γλώσσα, επικαλούμενοι δήθεν πανάρχαιες ελληνικές επιγραφές ενώ άλλοι αγνοούν την ύπαρξης κοινής ινδοευρωπαϊκής ρίζας, θεωρώντας ότι κάθε ομοιότητα νεότερης ευρωπαϊκής λέξης με ελληνικά οφείλεται σε δανεισμό από τα ελληνικά κάτι που ισχύει μεν, αλλά σε μερικές μόνο περιπτώσεις.
Πηγές:Α.Φ. Χριστίδης, «Ινδοευρωπαϊκή γλωσσική ενότητα: το ιστορικό πρόβλημα» και «Η διαμόρφωση της Ελληνικής γλώσσας» στο συλλογικό έργο «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ», ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ, ΑΘΗΝΑ 1999ΝΙΚΟΣ ΣΑΡΑΝΤΑΚΟΣ, «ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΛΑΝΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ εαπ, 2019
26.02.2023, Πρώτο Θέμα