Λόγος ( ratio ) και συναίσθημα ( emotio ,
Επιστήμη και καλές τέχνες, επιστήμονες και καλλιτέχνες
Μίκης Θεοδωράκης, Κώστας Γαβράς
Διαφορετικοί νευρώνες προσδιορίζουν την διαφορετική λειτουργία του Λόγου ( της λογικής σκέψης) και του Συναισθήματος. Ο Λόγος είναι σε γενικές γραμμές η βάση της Θεωρίας ( Τί ) της Φιλοσοφίας ( Διατί ) και της Μεθοδολογίας ( Πώς ).
Το ερώτημα “Τί” της Θεωρίας αφορά ένα φαινόμενο στην ολότητά του.
Το “Διατί” της Φιλοσοφίας είναι πιό δύσκολο και έχει εφευρεθεί στην Ιωνία τον 6ο αι. π.Χ. Με αυτό το ερώτημα γεννήθηκε για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας αυτό που σήμερα ονομάζεται επιστήμη.
Το ερώτημα “Πώς” έχει σχέση με τις απαραίτητες μεθόδους και διαδικασίες προς εξεύρεση της αντικειμενικής αλήθειας( άποψη πρωτίστως του Παρμενίδη, 6ος αι. π.Χ.).
Και τα τρία είναι τελείως ελεύθερα από το συναίσθημα.
Ο καλλιτέχνης δεν εμβαθύνει συνήθως στα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα . Εκφράζει τον συναισθηματικό του κόσμο και συχνά συγχίζει την αντικειμενική αλήθεια με την δική του “αλήθεια”, που στην ουσία είναι η δική του υποκειμενική και βολονταριστική ερμηνεία ενός φαινομένου. Στην ελληνική παράδοση πρυτανεύει όχι η Λογική σκέψη, αλλα δυστυχώς το Συναίσθημα. Ο ελληνικός υπερσυναισθηματισμός οδήγησε βαθμιαία στον λαϊκισμό. Για τους Έλληνες πολιτικούς είναι έτσι σχετικά εύκολο να αποπλανούν τον λαό.
Στην πραγματικότητα υφίσταται ένας ισχυρός ανταγωνισμός μεταξύ του Λόγου και του Συναισθήματος.
Είναι αυτονόητο, ότι κάθε πολίτης έχει το δικαίωμα να εκφέρει τη γνώμη του επί των υπαρχόντων προβλημάτων. Πρόκειται όμως για έναν καλλιτέχνη ή λογοτέχνη, τότε οι πολίτες πρέπει να είναι πολύ προσεκτικοί, γιατί καλοπροαίρετες αλλά επιπόλαιες δηλώσεις ή γενικά απόψεις καλλιτεχνών ή λογοτεχνών θα μπορούσαν να προκαλέσουν μεγάλη ζημιά. Ένα γνωστό το γαλλικό ρητό “chacun a sa place”, “ο καθένας στον κλάδο του”.
Ο Μ. Θεοδωράκης θα μπορούσε να θεωρηθεί ως εθνικοκομμουνιστής, κάτι που ήταν διαδεδομένο στα Βαλκάνια και στην Απω Ανατολή καθώς και στη Νοτιοανατολική Ασία.
Δημοσιευθέν από το 2012 συχνά στις σπουδαιότερες ελληνικές εφημερίδες ( ηλεκτρονική έκδοση ), τελευταία στην Καθημερινή (15.1.17 και 3.2.18)
Ο Μίκης Θεοδωράκης ως Μουσικοσυνθέτης
Προ πολλών ετών έχω διαβάσει ένα ενδιαφέρον βιβλίο του Μ. Θεοδωράκη περί τη Μουσική. Μου έκανε εντύπωση που υποτιμούσε τους σκηνοθέτες της “κλασικής” μουσικής και υπογράμμιζε την δική του, δηλαδή την μουσική σε συνδυασμό με πολιτικά θέματα. Ταυτόχρονα έκανε σε άλλες περιπτώσεις σφοδρές και άδικες επιθέσεις κατά του εξαίρετου μουσουργού Χατζηδάκη. Για ποιόν λόγο άραγε ;
Το credo του ήταν , ότι “χρησιμοποιεί τη μουσική ως φορέα πολιτικών μηνυμάτων” (τσιτάτο από μνήμη). Αλλά προ λίγων ετών άλλαξε την γνώμη του και γνωστοποίησε το νέο credo του, ακριβώς το αντίθετο : “η πολιτική ήταν ο φορέας για τη μουσική του” (επίσης τσιτάτο από μνήμη”. Αυτό ήταν όχι μόνον για μένα μία μεγάλη απογοήτευση. Ετσι λοιπόν ;
Το έργο του μου είναι γνωστότατο . Διαπιστώνω , ότι το μεγαλύτερο μέρος της μουσικής δημιουργίας του είναι στενότατα συνδυασμένο με πολιτική (αντιμπεριαλιστική, αντιφασιστική, εθνική έως εθνικιστική, αριστεριστική) και σχετικά εύκολο. Εντυπωσιακά και εν μέρει συγκινητικά ειίναι το η Μπαλάντα του Μαουτχάυσεν, το Canto General, το Αξιον εστί, το Πνευματικό εμβατήριο, το Requiem, το Κατά Σαδδουκαίων και η Ορέστεια.
Η προσπάθειά του να παρουσιάσει και “κλασική” (σοβαρή έγχορδη) μουσική , δεν έχει δυστυχώς στεφθεί με επιτυχία. Οταν πρόκειται για την ελληνική έγχορδη μουσική, ο Μ. Θεοδωράκης δεν αναφέρεται από Ελληνες και ξένους μουσικολόγους.
Αναμφιβόλως ο Μ. Θεοδωράκης δεν είναι για την Ελλάδαι όπως ο Bοrodin και ο Glinka για την Ρωσία, o Smetena για την Τσεχία, o Enescu για την Ρουμανία, o Wagner για την Γερμανία, ο Sibelius για την Φιννλανδία και o Aranjuez για την Ισπανία. Εδώ αναφέρω μόνον μεγάλους μουσικοσυνθέτες, οι οποίοι έχου συνδυάσει την έγχορδη μουσική με την χώρα τους (μυθολογία, παραδοσιακή μουσική, ιστορία, κτλ.).
Αυτονοήτως δεν αναφέρω λεπτομερειακά τους γίγαντες της σοβαρής μουσικής απο πολλές ευρωπαϊκές χώρες και ιδιαιτέρωςαπό την Ιταλία ( δεκάδες, μεταξύ άλλων Monteverdi, Corelli, Cimarosa, Puccini, Scarlatti, Rossioni, Verdi, Vivaldi ), την Γερμανία (Bach, Bethoven, Haydn, Brahms, Schubert ) , την Γαλλία ( δεκάδες, Lully, Rameau, Berlioz, Dεbussy, Messiaen δάσκαλος του Μ. Θεοδωράκη στο Παρίσι), την Αυστρία (Μοzart και πολλοί άλλοι), την Αγγλία (Purcel, Händel, γερμανικήςκαταγωγής) , της Ρωσίας ( επίσης δεκάδες, μεταξύ αυτών Tschaikowski, Prokofjew, Schostakowitsch, Rachmaninow, Mussorgski ).
Η μουσική του Μ. Θεοδωράκη έχει φυσικά τιμητική θέση στο μουσικό τμήμα της βιβλιοθήκης στην οικία μου και είναι η μόνη που μπορεί να με συγκινήσει. Η μουσική των προαναφερθέντων Ευρωπαίων μουσουργούν είναι υπέροχη και με ευχαριστώ ιδιαιτέρως, αλλά δεν με αγγίζει συναισθηματικά. Καθημερινή (2.2.18)
————————————————-
Ο Μίκης Θεοδωράκης ως Πολιτικός
Ο Μίκης Θεοδωράκης έκανε στις αρχές του Σεπτέμβρη 2012 “έκκληση” προς τους λαούς της Ευρώπης. Αυτό θυμίζει κάπως τις εκκλήσεις του Λένιν στους λαούς του κόσμου.
Αυτός ανήκει αναμφιβόλως στους κορυφαίους Έλληνες μουσικοσυνθέτες. Αξίζει για τα συγκλονιστικά έργα του θαυμασμό , εκτίμηση και απέραντη ευγνωμοσύνη.
Είμαι κάτοχος σχεδόν όλου του έργου του και γνωρίζω επίσης αυτά που έγραψε για την μουσική.
Ανεξάρτητα από τις πολλές και εν μέρει αντιφατικές δηλώσεις που έκανε περί της σχέσης μεταξύ της μουσικής και της πολιτικής στις παρελθούσες δεκαετίες ,ήταν και είναι κατά την ταπεινή γνώμη μου πρωτίστως μουσικοσυνθέτης μεν αλλά με έντονη πολιτική σκέψη και με αντίστοιχα πολιτικά βιώματα.
Είναι στην Ελλάδα κοινός τόπος, ότι η πολιτική σταδιοδρομία του Θεοδωράκη δεν έχει στεφθεί με επιτυχία. Γι αυτό υπάρχουν τρείς λόγοι :
α ) Ο Θεοδωράκης διακατέχεται από το πνεύμα μίας σπάνιας υπεραυτοεκτίμησης . Είναι πεπεισμένος, ότι ο ελληνικός λαός χρειάζεται σε κάθε σπουδαίο ζήτημα την γνώμη του.
β ) Ο Θεοδωράκης έχει μία δυνατή ροπή σε πρωτοφανή και κάπως ενοχλητικό ναρκισσισμό. Έχει τον διακαή πόθο να εστιάζεται στο επίκεντρο της προσοχής του ελληνικού λαού (π.χ. καρέκλα στην Θεσσαλονίκη και γονάτισμα του Κώστα Ψωμιάδη προ αυτού ), όλοι να τον επαινούν και να τον θαυμάζουν . Έτσι όμως μερικοί επιτήδειοι έχουν την δυνατότητα να τον εκμεταλλευθούν πολιτικά για δικούς τους σκοπούς.
γ ) Με το έντονο ενδιαφέρον για σημαντικά πολιτικά προβλήματα δεν συνάδει η ικανότητα ο Θεοδωράκης να κάνει σωστές πολιτικές αναλύσεις. Ο υπεραναπτυγμένος συναισθηματισμός του τον εμποδίζει να διεισδύει στον πυρήνα των προβλήμάτων ( punctum quaestionis ), κάτι που είναι η αναγκαία προϋπόθεση για την επίλυσή τους.
Σύμφωνα με τους κανόνες της Γενικής Μεθοδολογίας των Ερευνών δέον ο παρατηρητής πολυσυνθέτων κοινωνικών και πολιτικών φαινομένων να θεωρεί την αντικειμενική πραγματικότητα και να την αντανακλά χωρίς συναισθηματισμούς , ιδεοληψίες , πολυποίκιλες παρωπίδες και τριτοκοσμικό σουρεαλισμό.
Κατόπιν έπεται η συστηματική και χρονοβόρα μελέτη των φαινομένων με τον απώτερο σκοπό επί τη βάσει των κανόνων της Λογικής και της Μεθοδολογίας να βρεθεί ο κατάλληλος τρόπος της επίλησης των προβλημάτων.
Παρακάτω θα ασχοληθώ με μερικά συγκεκριμένα προβλήματα .
1. Οδηγεί η παγκοσμιοποίηση πράγματι στον “θάνατο Εθνών-Λαών” ;
Η παγκοσμιοποίηση δεν είναι το βολονταριστικό δημιούργημα σκοτεινών δυνάμεων αλλά έχει αντικειμενικό χαρακτήρα . Στην διαδικασία της παγκοσμιοποίησης συμμετέχουν και χώρες όπως η Κίνα , η Ινδία, η Ρωσία και η Βραζιλία .
2. Η παγκοσμιοποίηση δεν μπορεί έτσι επιπόλαια να χαρακτηρισθεί ως “νέος ολοκληρωτισμός” . Εδώ πρόκειται για αποκυήματα φαντασίας. Υπάρχουν ακόμη ισχυρά έθνη με δικό τους πολιτισμό.
3. Και άλλη θέση του άρθρου , όπου γίνεται λόγος για “παγκόσμια επικράτησητης Παγκόσμιας Διακυβέρνησης” δεν έχει σχέση με την διεθνή πραγματικότητα, όπου υπάρχουν πάμπολα κραταιά και ανεξάρτητα κράτη.
4. Η Τρόϊκα έχει δήθεν δημιουργήσει στην Έλλάδα “συνθήκες ουσιαστικής ξένης κατοχής”.
Ούτε και αυτή η θέση ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Ας υπενθυμίσουμε, ότι ο τότε πρωθυπουργός ΓΑΠ είχε αποτανθεί στην Τρόϊκα και ικέτευσε γονυπετής την Τρόϊκα να δώσει στην Ελλάδα τα απαραίτητα δάνεια για να τα διαθέσει το ελληνικό κράτος τους για μισθούς και συντάξεις , γιατί μέσα σε δυό μήνες θα τελείωναν τα χρήματα !
Είναι αυτονόητο και έχει συμβεί και σε άλλες περιπτώσεις ( π.χ. Βραζιλία, Τουρκία κ.α.), ότι οι πιστωτές δανείζουν υπό όρους και επί τη βάσει συμφωνιών.
Ενώ όμως η Βραζιλία και η Τουρκία έχουν υλοποιήσει τις ειλλημμένες υποχρεώσεις , ξεπέρασαν τις οικονομικές δυσκολίες και εξελίσσονται σε μεγαλοδυνάμεις, παίζει η Ελλάδα επιτυχώς τον ρόλο μίας αναξιόπιστης χώρας (Ιδέ εδώ στο Μπλογγ την μελέτη “Διαχρονική έλλειψη αξιοπιστίας”).
5. Σύμφωνα με το άρθρο είναι σκοπός η “ολοκληρωτική ήττα των δυνάμεων της καταστρεπτικής εισβολής “.
Λυπούμαι πολύ, αλλά εδώ πρόκειται για ένα εξωπραγματικό παραλήρημα , για δονκιχωτισμό και για μία τραγική σύγχιση ονείρων με την πραγματικότητα.
6. Αναφέρεται ακόμη ένας σκοπός και δη η “δημιουργία της Ευρώπης των Λαών, της Ειρήνης και της Προόδου”.
Ο Θεοδωράκης ξεχνά, ότι στην Ευρώπη επικρατεί σχεδόν 70 χρόνια ειρήνη, πράγμα που έχει παγκοσμίως ιστορική σημασία.
Δεν λαμβάνει πέραν τούτου υπόψη, ότι η ΕΕ έχει ακόμη το ανώτερο βιοτικό επίπεδο, εδώ υπάρχουν πράγματι κοινωνικά κράτη του δικαίου και ανώτερος πολιτισμός σε σύγκριση με άλλες περιοχές του κόσμου.
Αλλά στο άρθρο δεν γίνεται λόγος για τις βασικές προüποθέσεις της προόδου στις οποίες ανήκουν πρωτίστως η παραγωγικότητα, η δημιουργικότητα και η ανταγωνιστικότητα.
Δημοσιευθέν από το 2012 συχνά στον ηλεκτρονικό τύπο (Το Βήμα, Τα Νέα, Καθημερινή, iefimerida)
———————————————————————————–
Διάλογος με Κώστα Γαβρά , emotio vs ratio
Διάσημος σκηνοθέτης κινηματογράφου ίσον επιτυχής πολιτικός αναλυτής ; Εκτιμώ τον κ. Γαβρά ως διεθνώς γνωστότατο καλλιτέχνη και τον συμπαθώ ως “τεμέτερον” (“δικός μας”, ποντιακές ρίζες), αλλά αμφιβάλλω, αν αυτός μπορεί να κάνει σωστές πολιτικές αναλύσεις.
Για τον λόγο αυτό θα κάνω σύντομα μερικές απαραίτητες παρατηρήσεις :
α ) Ύστερα από τον εμφύλιο πόλεμο πολλοί ελπιδοφόροι Έλληνες νέοι έφυγαν στη Γαλλία, όπου επικρατούσαν διανοητικά οι Κομμουνιστές, μεταξύ αυτών πρωτίστως ο R. Garοndi και ο J-P. Sartre. Κάτω από την επιρροή τους έχουν εμφανισθεί και Έλληνες, γνωστοί ως διανοούμενοι της Αριστεράς, που έχουν επιδράσει και στον τρόπο σκέψης των Ελλήνων καλλιτεχνών που σπούδασαν η και κατόπιν έζησαν στη Γαλλία. Μεταξύ αυτών είναι ο Μ. Θεοδωράκης και ο K.Γαβράς. Το ίδιο ισχύει και για πολιτικούς της Αριστεράς, ιδίως του ΠΑΣΟΚ, οι οποίοι έχουν κάποτε σπουδάσει στην Γαλλία.
Το χαρακτηριστικό κοινό γνώρισμα όλων αυτών είναι η ισχυρή τάση σε ιδεολογική και πολιτική μεγαλοστομία, πανσοφία και στο πομπώδες. Εκφράζονται συνήθως απόλυτα, δηλαδή διατυπώνουν κατά τη γνώμη τους “απόλυτες αλήθειες” και δεν ανέχονται αντιπαραθέσεις εκ μέρους άλλων.
β ) Όντως ο σημερινός νεοφιλελεύθερος Καπιταλισμός μπορεί μεν να χαρακτηρισθεί “άγριος” , αλλά τι ήταν αυτός στον 19ο και στον 20ο αι. ; Γιατί ξεχνούμε τον ιμπεριαλισμό με τους δύο καταστροφικούς παγκόσμιους πολέμους ; Γιατί δεν λαμβάνουμε υπ όψη την ευεργετική επίδραση του ευρωπαϊκού εργατικού κινήματος και ειδικά της Σοσιαλδημοκρατίας στο παρελθόν και τώρα επί του Καπιταλισμού ;
γ ) Ύστερα από την καθολική κατάπτωση του “Υπαρκτού σοσιαλισμού” θα ήταν λογικότερο να είμαστε πιό ρεαλιστές. Οι κομμουνιστικες ουτοπίες τελείωσαν. Η εποχή του επαναστατικού ρομαντισμού παρήλθεν εσαεί . Φυσικά το συνδικαλιστικό κίνημα πρέπει να αγωνίζεται για την προάσπιση των συμφερόντων των εργαζομένων , αλλά καλύτερα με τον βόρειο πολιτισμένο τρόπο και όχι με πρωτόγονους τραμπουκισμούς, όπως συνήθως αυτό γίνεται στην Ελλάδα, όπου οι συνδικαλιστές έχουν εξελιχθεί σε πανκράτος εν κράτει.
δ ) Εάν ο Καπιταλισμός είναι τόσο “άγριος” γιατί έχει το ΚΚ της Κίνας εισαγάγει το καπιταλιστικό οικονομικό σύστημα που οδήγησε στην αποτίναξη της χώρας στις οικονομικά πρώτες θέσεις του κόσμου ; Το ίδιο συμβαίνει και σε άλλες χώρες , οι οποίες έχουν ρίξει τον “σοσιαλιστικό” οικονομικό κρατισμό στην κάλαθο των αχρήστων και προωθούν με όλες τις δυνάμεις την επιχειρηματική ιδιωτική πρωτοβουλία.
Στην Ελλάδα τουναντίον όπου στην διάρκεια της Μεταπολίτευσης επικρατούσε πρωτίστως ο οικονομικός κρατισμός και εν μέρει ένας ψευτοσοσιαλισμός τριτοκοσμικού τύπου, συνεχίζονται τα λάθη , τα οποία έχουν οδηγήσει την χώρα στην καταστροφή. Οι κυβερνήσεις δεν καταβάλουν προσπάθειες να επιτευχθεί στα πλαίσια και άλλων απαραίτητων μεταρρυθμίσεων επί τέλους η ιδιωτικοποίηση των κρατικών επιχειρήσεων.
Και για τον Κώστα Γαβρά ισχύει το γνωστό γαλλικό ρητό, chacun a sa place που σημαίνει, ο καθένας στην θέση του, δηλαδή στον κλάδο του. Αυτό όμως δεν αποκλείει το δικαίωμα των καλλιτεχνών, να εκφράζουν γενικά την γνώμη τους σε πολιτικά και οικονομικά προβλήματα, αλλά αυτή δέον να στηρίζεται σε λογικά επιχειρήματα και όχι αποκλειστικά σε συναισθήματα.
Δημοσιευθέν από το 2012 στον ηλεκτρονικό τύπο (iefimerida).