Θεός στη Μυθολογία και στη Θρησκεία

Στο κέντρο της ενασχόλησης με αυτό το αληθώς λίαν ενδιαφέρον και από κάθε άποψη πολύπλοκο και καυτό θέμα εστιάζονται μόνον οι σπουδαιότερες από τις υφιστάμενες πολυάριθμες πτυχές και δη πρωτίστως η φιλοσοφική, η μυθολογική και εν μέρει η ιστορική πτυχή.Θα ασχοληθούμε επίσης με τα εύλογα ερωτήματα, πότε, που και διατί έχει επιβληθεί η πατριαρχία (ο Θεός).

Κατ αρχάς αναφέρονται οι ονομασίες του Θεού σε μερικές ξένες γλώσσες : λατινικά : Deus, από αυτό σε ρωμανικές γλώσσες (γαλλικά : Dieu, ισπανικά : Dios, πορτογαλλικά : Deus, ιταλικά: Dio ), αρχαία κελτικά : Devus, σανσκριτικά και αρχαία ιρανικά : Deva, λεττονικά και λιθουανικά : Dieva , γερμανικά : Gott, αγγλικά : God , περσικά : Khoda και Bagd (Ιδέ Bagdad : Δώρον του Θεού), σλαβικά : Bogd (Ιδέ το σλαβικό όνομα Bogdan : Δώρον του Θεού), Εβραϊκά : JHWH ( יהוה)  = Γιαχβέ, Αραμαϊκά (γλώσσα του Ιησού Χριστού): Αλλάχ, αραβικά : Αλλάχ και Ιλάχ. Ενδιαφέρουσες είναι οι συγγένειες των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών ! Διεθνώς είναι ίδιον, να αναφερθούν πρωτίστως οι αρχαίοι Ελληνες φιλόσοφοι. Δεν είναι όμως σύνηθες, να αναφέρονται γνωμικά και αποφθέγματα χωρίς την απαραίτητη φιλοσοφική ερμηνεία ως πλαίσιο. Μία συστηματική μελέτη στα παρελθόντα χρόνια των πολλών και λίαν διαφορετικών απόψεων των φιλόσοφων είναι η βάση για την εξής αξιολόγηση: Οι περισσότεροι φιλόσοφοι προ του Σωκράτη ακόμη και σε περίπτωση που μιλούσαν για Θεό ή και σπάνια για Θεούς, εννοούσαν μάλλον το  Θείον (lat. Divinum) ως  κάτι το αφηρημένο και αιώνιο, χωρίς αρχή και τέλος και ως  αιτία όλων των υπαρχόντων (Θαλής, Αναξίμανδρος, και Πυθαγόρας) .Ο Αναξίμανδρος έχει πέραν τούτου 2400 χρόνια προ του Δαρβίνου διατυπώσει το εξής συγκλονιστικό : «Εξ αλλων ειδών ζώων ο άνθρωπος εγεννήθη» (Αναξιμάνδρου, Απόσπ. 12, 10, Diels ). Αυτό εκφράζει μίαν υλιστική κοσμοαντίληψη par excellence. Ο Ξενοφάνης ήταν ο πρώτος φιλόσοφος, ο οποίος εστράφει κατά των ανθρωπομόρφων θεών και διετύπωσε στην εποχή του παγανισμού την ενδιαφέρουσα άποψη, ότι υπάρχει μόνον ένας μη αθρωπόμορφος θεός, ο οποίος εκτός τούτου είναι ακίνητος. Με χαρίεντα τρόπο έχει λοιδορήσει τους πολυθεϊστές : «Για τους Αιθίοπες είναι οι θεοί τους μελαψοί και με μικρές μύτες, για τους Θράκες είναι οι δικοί τους γαλανομάτες και ξανθοκόκκινοι» (Clemens Alex., Strom.VII 22, 1=DK 21 B 16) και το διεθνώς πασίγνωστο : Εάν τα βόδια και τα άλογα είχαν χέρια για να ζωγραφίσουν και να δημιουργήσουν έργα, τότε θα ζωγράφιζαν τους θεούς και θα κατασκεύαζαν αγάλματα των θεών κατά την ίδια τους μορφή, τα άλογα επίσης άλογα και τα βόδια επίσης βόδια (ελεύθερη μετάφραση), (Clemens Alex. Strom. V 109, 3=DK 21 B 15). Εξ αυτών απορρέει το συμπέρασμα, ότι ο Ξενοφάνης θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί μάλλον ως μονοθεϊστής. Ο Αναξιμένης θεωρούσε πανθεϊστικά τον αέρα ως απαρχή των πάντων : «Από αυτόν προέρχεται, αυτό που γίνεται, αυτό που είναι και αυτό που θα γίνει, επίσης οι θεοί και το θείον» (Hippolytos, Ref. 1 7 1 = DK 13 A). Ο Εμπεδοκλής, ο Αναξαγόρα και ο Ηράκλειτος έχουν προσδιορίσει το θείον  τελικά ως λόγο ή ως σοφία. Οι ειδικοί φιλόσοφοι (Ιδέ Lexikon der Alten Welt, hrsg. von Carl Andresen et alt., Band 2, Düsseldorf 2001, S.1263 και H. Seidel, Von Thales bis Platon, Berlin 1980, S. 72) ερμηνεύουν τον Ηράκλειτο υπό το πνεύμα του πανθεϊσμού. Αυτή η αξιολόγηση βασίζεται πρωτίστως στην άποψή του, ότι στην ουσία η αρχή της μεταλλαγής με σύμβολο το πυρ είναι ο φυσικός νόμος του σύμπαντος και εκτός τούτου ότι «ο θεός είναι: ημέρα και νύχτα, χειμώνας και καλοκαίρι, πόλεμος και ειρήνη…» (Iππόλυτος, Ref. IX 10,8 = DK 22 B 103). Εχουμε διαπιστώσει, ότι ο μεγάλος υλιστής φιλόσοφος Δημόκριτος (η χριστιανική θεολογία τον αγνοεί όπως και τον Επίκουρο) και ο ποιητής Πίνδαρος είχαν παρόμοιες πανθεϊστικές αντιλήψεις. Ο Δημόκριτος ονόμαζε π.χ. το πνεύμα υπό τη μορφή του πυρός ως θεό (Aetios, 1, 7, 16) και ο Πίνδαρος είπε « Τί είναι ο Θεός; Ο,τι είναι το παν» (Πινδάρου, Απόσπ. 129, Bowra). Πανθεϊστικές τάσεις διαπιστώνουμε και στον Ξενοφώντα: « Το θείον ότι τοσούτον και τοιούτόν εστίν ώσθ άμα πάντα οράν και πάντα ακούειν και πανταχού παρείναι και άμα πάντων επιμελείσθαι» (Ξενοφώντα, Απομν. Α, ΙV, 18, «Το θείον είναι τόσο μεγάλο και τέτοια είναι η δύναμή του, ώστε συγχρόνως τα πάντα βλέπει, τα πάντα ακούει, παντού είναι παρών και συγχρόνως φροντίζει για όλα» ). Είναι εντυπωσιακό που ο Δημόκριτος ήταν στην ιστορία της φιλοσοφίας ο πρώτος, ο οποίος σκεπτόμενος σύμφωνα με την αιτιολογική αρχή έχει επισημάνει, ότι οι πρώτοι άνθρωποι δεν ήταν σε θέση να καταλάβουν, ποιά ήταν η αιτία για τα επικίνδυνα φυσικά φαινόμενα, όπως τις αστραπές και τις εκλείψεις του ηλίου και έχοντας μεγάλο φόβο πίστεψαν ότι η κινητήρια δύναμη για όλα αυτά ήταν θεϊκά όντα (Sextus Empiricus, Gegen die Wissenschaftler 9,24 ). Αυτή η άποψη έχει επικρατήσει και διδάσκεται ακόμη στα πανεπιστήμια, αλλά όπως φαίνεται, αν και σωστή δεν είναι μόνη της επαρκής. Ο Στωικός Ζείνων δίδαξε ότι δεν υπάρχει μεγαλύτερη αυθεντία από τον λόγο. Ο κόσμος της φύσης είναι η μόνη πραγματικότητα. Η φύση διέπεται από έλλογες αρχές. Το πνεύμα της ορθολογικότητας που διαποτίζει εμάς και τον κόσμο είναι αυτό που λέμε Θεός. Πάλι νευρωεπιστήμονες έχουν αποδείξει, ότι στους νευρώνες εστιάζεται και το αίσθημα της ευγνωμοσύνης για την ύπαρξη του ανθρώπου και τις ωραιότητες της φύσης έναντι κάποιας ανώτερης δύναμης έξωθεν της ανθρώπινης ύπαρξης που έχει ονομασθεί κατ αρχάς θεά και ύστερα από πολλές χιλιετηρίδες θεός. Δέον να προσθέσουμε και έναν πρακτικό, μάλλον κοινωνικοπολιτικό λόγο, τον οποίο έχει επισημάνει όχι ένας θρήσκος, αλλά ο μεγάλος αθεϊστής Voltaire, ο οποίος έχει  διατυπώσει  στο έργο του Epitre a l auteur du livre des trois imposteurs (1769, V. 23 , in: Geflügelte Worte, hrgsg. Von K. Böttcher, Leipzig, 1988, S. 26) την εξής άποψη : «   si dieu n’existe pas il faudrait l’inventer “(«Εάν δεν υπήρχε ο Θεός, θα έπρεπε κανείς να τον εφεύρει») σκοπεύοντας να υπογραμμίσει το μεγάλο  ρόλο της θρησκείας για την επικράτηση ηθικών αξιών  και για την κοινωνική συνοχή. Ηδη από τη Μεσολιθική εποχή των αρχαιοτάτων σαμάνων σε όλον τον κόσμο, σε όλα τα φύλα και σε όλους τους λαούς έως σήμερα υφίστανται θρησκείες σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις με το απαραίτητο ιερατείο ως μεσολαβητή μεταξύ του ανθρώπου και του Θεού (Ιδέ εκτενέστατα  το εκπληκτικό βιβλίο A. Bancroft , Origins of the Sacred-The Way of the Sacred in Western Tradition, London-New York, 1987). Επειδή λοιπόν κάτι σημειώνεται εδώ και πολλές χιλιάδες έτη (το επιβεβαιώνει η αρχαιολογία)  σε όλη την ανθρωπότητα, είναι  φυσικό, αυτονόητο και απαραίτητο για πολλούς ανθρώπους. Θα  ήταν προτιμότερο, να κάνουμε διάκρισή μεταξύ της πίστης, της συγκεκριμένης θρησκείας και ιδιαιτέρως της εκκλησίας (ιερατείο). Οι θρησκείες έχουν κατά πολύ συμβάλλει μέσω των ηθικών αρχών στον εκπολιτισμό λαών. Αναφέρουμε μόνον τα πιό γνωστά παραδείγματα: εκπολιτισμός των Ρώσων και των βαλκανικών λαών μέσω της Ορθοδοξίας, των πολυάριθμων αρχαίων γερμανικών και κελτικών  λαών και φύλων  μέσω του  Ρωμαιοθολικισμού, εκπολιτισμός λαών στην Ασία μέσω του Ινδουϊσμού και του Βουδισμού. Ο καθοριστικός ρόλος της χριστιανικής θρησκείας στη διαδικασία της εθνογένεσης όλων των ευρωπαϊκών εθνών και ιδιαιτέρως των Ισπανών, των Πολωνών, των Ρώσων και των βαλκανικών, πρωτίστως των Ελλήνων είναι γνωστότατος. Ιδιαιτέρως οι Πόντιοι θα είχαν απωλέσει χωρίς τη χριστιανική θρησκεία την συνείδηση των Ρωμαίων (προ της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και από τα μέσα του 19ου αι. των Ελλήνων). Στο σχόλιο περί της πίστης έχουμε επί τη βάση των ερευνών ειδικών νευρωεπιστημόνων υπογραμμίσει, ότι η πίστη εστιάζεται μέσα στα εγκεφαλικά κύτταρα που σημαίνει ότι η πίστη είναι προϊόν των νευρώνων. Αλλά η συγκεκριμενοποίηση του θείου είναι στην ιστορική διαδρομή καθώς και στους κύκλους πολιτισμούς πολυποίκιλη και λίαν διαφορετική (παγανισμός, ειδωλολατρεία, πολυθεϊσμός, μονοθεϊσμός, πανθεϊσμός), δηλαδή δε σημειώνεται η πίστη μόνον σε ένα θεό για όλους και εσαεί. Επομένως είναι το θείον, ανεξάρτητα από τη συγκεκριμένη μορφή του, νοητικό κατασκεύασμα του ανθρώπου όμως, όπως αποδεικνύει η ανθρώπινη ιστορία, λίαν απαραίτητο. Αυτά τα γράφω, αν και δεν είμαι πιστός χριστιανός, αλλά σύγχρονος ΠΑΝΘΕΙΣΤΗΣ : το “θείον” είναι διάχυτο παντού:  στη φύση, στον άνθρωπο και στο σύμπαν, στο γνωστό καθώς και στο άγνωστο. Σε σύγκριση με τον μονοθεϊσμό ο πανθεϊσμός φαίνεται από επιστημονική άποψη πιό πειστικός. Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη, ο πανθεϊσμός θεωρεί το αιώνιο σύμπαν και δή την ενέργεια ή τη δύναμη που όλα τα έχει δημιουργήσει φυσικά εξελικτικά και στη διάρκεια δισεκατομμυρίων ετών ως μοναδική πραγματικότητα και τον κόσμο ως αυτογέννητο. Μπορεί να προσδοθεί χωρίς πολλά προβλήματα στην αιώνια ενέργεια το επίθετο θεϊκή ή και να την ονομάσει κανείς Θεότητα. Ο πανθεϊστής δε χρειάζεται οπωσδήποτε έναν διαμεσολαβητή μεταξύ της έτσι εννοούμενης Θεότητας και του εαυτού του.

Πολύ διαφορετικές είναι οι μονοθεϊστικές θρησκείες επί τη βάσει της Παλαιάς Διαθήκης, η οποία είναι η μυθολογία του εβραϊκού λαού, αλλά αναβιβασμένη σε θρησκεία, σύμφωνα με την οποία ένας συγκεκριμένος θεός έχει σε μίαν εβδομάδα δημιουργήσει όλο το σύμπαν. Ανεξάρτητα από τη συγκεκριμένη ονομασία του ο θεός είναι προϊόν του ανθρώπου και δη της πίστης του. Σε περίπτωση όμως που κάποιος πιστεύει υπό την έννοια του μεταφυσικού στην ύπαρξη του Θεού, τότε μεταμορφώνεται το κατασκεύασμα των νευρώνων του σε κάτι το πραγματικό, εκφάνσεις του οποίου είναι οι ναοί, το ιερατείο, η λογοτεχνία, η υπέροχη μουσική, η ενδιαφέρουσα παράδοση, αλλά δυστυχώς και οι απάνθρωποι θρησκευτικοί πόλεμοι κοκ.

Από το 2014 δημοσιευθέν συχνά στην Καθημερινή.

____________________________________________

 Το “θείος” είναι από την ινδο-ευρωπαϊκή ρίζα deiwus που δίνει (επίσης) τα λατινικά deus και divo. Δηλαδή, φωτεινά πλάσματα! Το βέβαιο παραμένει πως αυτό το όνομα (θεός) είναι άσχετο με το god των γερμανικών ιδιωμάτων. Επειδή τούτο προέρχεται από τό gthom το οποίο στην ελληνική γίνεται χθών… είναι, δηλαδή, κάτι πολύ πιο γήϊνο και σκοτειν.