Κοινωνικό Συμβόλαιο, Αντιφών, Επίκουρος, Rousseau
vs. Χρήστο Γιανναρά
Ο αρθρογάφος ως θεολόγος της Ορθοδοξίας έχει πάμπολλα πνευματικά και ψυχολογικά προβλήματα γενικά με την „τρισκατάρατη Δύση“ και ιδιαιτέρως με τoν Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, ο οποίος θεωρείται διεθνώς ως μία από τις μεγαλύτερες διανοητικές, πολιτισμικές και πολιτικές επιτεύξεις σε όλην την ιστορία της ανθρωπότητας. Χωρίς αυτήν δε θα υπήρχαν ούτε η σύγχρονη δημοκρατία, ούτε το κράτος του δικαίου, ούτε ο πολίτης, ούτε τα κοσμοϊστορικά ατομικά ανθρώπινα δικαιώματα, ούτε οι συγκλονιστικές επιστημονικές επιτεύξεις επί τη βάση του ελευθέρου ατόμου, μέσω των οποίων συντελούνται περαιτέρω κοινωνικές εξελίξεις. Το ότι σημειώνονται και πολυποίκιλα προβλήματα, είναι κάτι το φυσικό. Αλλά το διαρκές υπερβάλλειν στα άρθρα του μπορεί να θεωρηθεί πρωτίστως ως ένα ψυχολογικό πρόβλημα sui generis.
Είναι γνωστό, ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία και η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία έχουν αντιδράσει λυσσωδώς επί του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού λόγω του αθεϊσμού της, αλλά έχουν παρέλθει εν τω μεταξύ πολλές δεκαετίες και έχει ήδη από τις νευρωνικές επιστήμες αποδειχθεί, ότι γενικά η πίστη σε μίαν ανώτερη μεταφυσική δύναμη, όχι όμως σε μία συγκεκριμένη θρησκεία, είναι στον άνθρωπο έμφυτη.
Εντούτοις είναι ακατανόητο, γιατί ο αρθρογράφος συκοφαντεί μανιωδώς σχεδόν σε κάθε άρθρο του την αστική αντίληψη περί του ατόμου και της ατομικότητας παρερμηνεύοντάς την ως ατομικισμό και εγωισμό.
Τώρα επιτίθεται και κατά του Contrat social (Κοινωνικού Συμβολαίου) παραμορφώνοντας και αυτό. Αυτό είναι για μένα λόγος να παρουσιάσω κάπως συστηματικά αυτό το υπέροχο διανοητικό και πολιτικό επίτευγμα του Δυτικού Κύκλου Πολιτισμού.
Η Κοινωνική Συνθήκη του Επικούρου
Τον 5ο και 4ο αι. π.Χ. ωρίμασαν στην Αθήνα οι κοινωνικές συνθήκες για την ενασχόληση με ανθρωπολογικά θέματα, τα οποία έχουν εστιασθεί στο επίκεντρο φιλοσοφικών ερευνών, οι οποίες είχαν ως μεθοδολογική βάση την εικόνα του ανθρώπου και δη το μεμονωμένο άτομο με ατομικότητα και αυτοπεποίθηση. Τα άτομα ήταν ισότιμα και με αυτόν τον τρόπο έχει εγερθεί το ερώτημα, πώς να δοθεί μία πειστική εξήγηση του ρόλου του ατόμου για τη συνεκτικότητα της πόλης (κράτους). Ετσι έχει βαθμιαία εμπεδωθεί η Θεωρία της Κοινωνικής Συνθήκης.
Ο πρώτος, ο οποίος έχει ασχοληθεί με αυτό το νέο θέμα ήταν ο Σοφιστής Αντιφών: „Και οι κανόνες της πόλεως είναι το προϊόν μίας αμοιβαίας συμφωνίας, όχι όμως δεδομένοι. Οι κανόνες της φύσης… , δεν είναι προϊόν αμοιβαίας συμφωνίας“. Αυτή η σοφιστική αντίληψη έχει προσλάβει από τον Δημόκριτο μίαν κοσμική διάσταση: Δημιουργία της κοινωνίας μέσω συμφωνίας αρχικά μεμονομένων ατόμων, όπως έχει συγκροτηθεί το σύμπαν μέσω της συνένωσης σωματιδίων της ύλης. Ο Επίκουρος παρέλαβε μεν μερικές γνώσεις των σοφιστών, αλλά τις εξέλιξε περαιτέρω: „Το ανταποκρινόμενο δίκαιο στη φύση είναι μία συμφωνία, η οποία αφορά το όφελος, με τον σκοπό να μη ζημιώνει ο ένας τον άλλον, ούτε να ανεχθεί ζημία“. Υφίστανται και άλλες όμοιες διατυπώσεις εκ μέρους του Επικούρου.
Παρακάτω θα προσπαθήσω να ερμηνεύσω την άποψή του:
1. Οι Ανθρωποι και όχι οι θεοί δημιουργούν την κοινωνία και το κράτος. Τοιουτοτρόπως περατώνονται οι μύθοι περί θεών και ημίθεων, οι οποίοι δήθεν συγκρότησαν την κοινωνία και το κράτος.
2. Οι σχέσεις μεταξύ των ατόμων καθορίζονται από τα συμφέροντά τους. Αυτή η βασική αντίληψη του φιλόσοφου είναι όντως χρησιμοθηρική, αλλά ακόμη και σήμερα επίκαιρη.
3. Η Συνθήκη προϋποθέτει, ότι οι εταίροι είναι ελεύθεροι με ιδίαν βούληση και εκτός τούτου είναι ισότιμοι.
4. Μία άλλη προϋπόθεση είναι η εθελοντικότητα των εταίρων χωρίς την οποία η συμφωνία δεν αποκτά ισχύ.
5. Εμπεδώνεται και η αρχή της αμοιβαιότητας, η οποία αφορά την εκατέρωθεν παράλειψη.
6. Εκφράζεται πέραν τούτου σε γενικές γραμμές μία ατομικιστική άποψη, γιατί σκοπός είναι η ευδαιμονία του ατόμου.
Η κοινωνική Συνθήκη των Ευρωπαίων φιλόσοφων
Η Θεωρία της Κοινωνικής Συνθήκης του Επικούρου έχει επηρεάσει σχεδόν όλους τους φιλόσοφους και ειδικά τους φιλόσοφους του κράτους, οι οποίοι έχουν ασχοληθεί με τη Συνθήκη σύμφωνα με τις απαιτήσεις της εποχής τους (17ος και 18ος αι.) σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες.
Εδώ αναφέρουμε μόνον τα πιό σημαντικά παραδείγματα:
οι Ισπανοί Covarruvias, Vasquez (Escuela de Salamanca), οι Γερμανοί J. Althusius, C. Wolff (λόγω του κοινού σκοπού της συμφωνίας εκχωρεί ο πολίτης μέρος της ελευθερίας του ) καί S. Pufendorf (κοινοί σκοποί του πολίτη και του κράτους ως βάση της συμφωνίας), και οι Αγγλοι J.Locke (σκοπός της συμφωνίας είναι η ασφαλής και ειρηνική ζωή στην κοινωνία και στο κράτος) και Hobbes (Συμφωνία περί της εξουσίας, την οποία εφαρμόζει το κράτος, στο οποίο οι πολίτες έχουν εκχωρήσει εξουσίες).
Όλες αυτές οι αντιλήψεις έχουν επηρεάσει κατά πολύ το μεγάλο διαφωτιστή J.J. Rousseau, ο οποίος έθεσε το κέντρο του δικού του „contrat social“ (Κοινωνικό Συμβόλαιο) επί τη βάση του ορθού λόγου και της χρηστοήθειας, την volonte generale (γενική βούληση). Αυτό σημαίνει, ότι το γενικό κοινωνικό συμφέρον εστιάζεται στο επίκεντρο και έχει προτεραιότητα έναντι των ατομικών συμφερόντων. Το ατομικό συμφέρον όμως είναι ένα κομμάτι του γενικού κοινωνικού συμφέροντος.
Ο κύριος σκοπός του ήταν να εμπεδώσει από τα διαφορετικά άτομα μίαν ηθική και πολιτική οντότητα. Ειδικά σχετικά με το δίκαιο αντανακλάται η άποψη του J.J.Rousseau στο άρθρο 6 της περίφημης και κοσμοϊστορικής Declaration de droits de l Homme et du Citoyen (1789): “La Loi est l expression de la volonte generale”.
Ενώ η θεωρία της Συνθήκης σοφιστικού και επικουρικού είδους στηριζόταν στον ατομικιστική εικόνα του ανθρώπου, η άποψη περί της Συνθήκης κομφουκιανισμού τύπου (Κομφούκιος) βασιζόταν στα χαρακτηριστικά γνώρισματά του της υποτέλειας του ανθρώπου και της υπακοής. Δεν υπήρχαν ούτε το άτομο, ούτε ο πολίτης. Αυτό ισχύει ακόμη και σήμερα και είναι η κυρία βάση του Κύκλου Πολιτισμού του Κομφουκιανισμού και στην παραλλαγή και περαιτέρω εξέλιξή του, του Κομφουκιανισμού-Κομμουνισμού.
Αυτός είναι ο κύριος λόγος που οι Κινέζοι δεν μπόρεσαν να δημιουργήσουν μία θεωρία της κοινωνικής Συνθήκης. Εχουν όμως διατυπωθεί απόψεις οι οποίες θα μπορούσαν να θεωρηθούν το πολύ ως πρώτα βήματα για τη συγκρότηση μίας θεωρίας της Συνθήκης της Εξουσίας.
Αλλά γενικά ανεξάρτητα από το είδος της Συνθήκης, εάν π.χ. επρόκειτο για Κοινωνική ή για Σύμβαση Εξουσίας, ίσχυε σε γενικές γραμμές ένα μίνιμουμ αμοιβαιότητας μεταξύ των εταίρων καθώς και η αλληλουχία μεταξύ των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων.
Πηγές
-Επίκουρος, Απαντα, Αθήνα 1994
-Χ. Κεχρολόγου, Η Επικούρεια Φιλοσοφία- Ατομο και Κοινωνία, Θεσσαλονίκη 2013
-Θ. Πελεγρίνης, Ηθική Φιλοσοφία, Αθήνα 1997
-Epikur, Briefe, Sprüche, Werkfragmente, Stuttgart 1980
-M. Hosenfelder, Epikur, München 1991
-J.-J. Rousseau, Der Gesellschaftsvertrag, Leipzig 1984
-J. Locke, Bürgerliche Gesellschaft und Staatsgewalt, Leipzig 1980
-Th. Hobbes, Leviathan oder Materie, Form und Gewalt eines kirchlichen und staatlichen Gemeinwesens, Leipzig 1978
-R. Wilhelm, Chinesische Philosophie, Wiesbaden 2007
-Konfuzius, Gespräche in der Morgenstille, Düsseldorf 2008
-Han Fei, Die Kunst der Staatsführung, Die Schriften des chinesischen
Meisters Han Fei, Köln 1994
Δημοσιευθέν στην Καθημερινή (4.6.13).
από το βιβλίο μου:Παναγιώτης Δημητρίου Τερζόπουλος (Panos Terz), Εγκυκλοπαιδική και Κοινωνική Μόρφωση, Εκλαϊκευμένα: Φιλοσοφία, Διεθνές Δίκαιο, Διεθνείς Σχέσεις, Πολιτολογία, Πρώτος Τόμος (Enzyklopädische und Allgemeinbildung, populärwissenschaftlich: Philosophie, Völkerrecht, Internationale Beziehungen, Politik, Erster Band) ), ISBN: 978-620-0-61337-0, Saarbrücken 2020, 289 Σελίδες, σ.110.